تفرش

کوه‏های قشلاق و گندم کوه از شمال و منار و نقره کمر از جنوب شرقی شهر را محصور می‏کنند؛ به این دلیل گاهی از تفرش با نام «چال تفرش» نیز یاد می‏شود. این شهر حدوداً در ۲۲۰ کیلومتری تهران و ۸۵ کیلومتری شمال شرقی اراک و در مسیر جادهٔ اراک-آشتیان قرار دارد.

دیرینگی این شهر به پیش از اسلام می‌رسد و اغلب نام نخستین آن را «گبرش» می‏دانند که از «گبر» به معنی زرتشتی می‌آید.

روستاهای پیشین فَم و تَرخوران محله‌های اصلی شهر تفرش را تشکیل می‌دهند. دیگر روستاها که اکنون محله‌های این شهر هستند عبارت‌اند از: دادمرز، کهک، کوکان، دینجرد، طاد، آلویجان، قلعه محی الدین، طراران (بالا و پایین)، معین‌آباد، زاغَر و کوهین.

میدان‌های اصلی شهر عبارتند از میدان فم (باغ ملی)، میدان آزادی، میدان مطهری و میدان شهرک. آرامگاه پرفسور محمود حسابی، بقعهٔ شاهزاده احمد (روستای کوهین)، و دانشگاه آزاد تفرش (در راه معین‌آباد) از نقاط مهم شهر هستند.

==پیشینه==

از گذشتهٔ تفرش در سده‏های پیش از اسلام آگاهی‏های چندانی در دست نیست، جز اینکه در دورهٔ ساسانیان جزئی از حصهٔ قباد بوده‏است. در دورهٔ خلافت عمر و همزمان با فتح اصفهان، کاشان و قم شهر تفرش نیز گشوده می‏شود. اما تا سالیان بعد، عدهٔ زرتشتیان در تفرش بسیار بوده‏اند. پس از رحلت حضرت معصومه در قم و تبدیل شدن قم به یکی از مراکز مهم شیعه، تشیع به تفرش راه می‏یابد. چنان‏که حمدالله مستوفی در سدهٔ هشتم، آن را شهری شیعه‏نشین معرفی می‏کند. در اوایل دورهٔ صفویه تفرش از شکارگاه‏های سلطنتی شاهان صفوی شمرده می‏شده‏است. در زمان حکومت شاه عباس اول عده‏ای از سادات تفرش به دربار صفوی راه‏یافتند. این شاخه از سادات که به سبب در دست داشتن مهر حضرت سجاد معروف به میر مُهردار بودند، تا اواخر دورهٔ صفوی و تا زمان شاه سلطان حسین منصب مُهرداری شاهان صفوی را حفظ کردند. در دورهٔ قاجاریه تعداد زیادی از اهالی تفرش به سبب سواد و خوش‏خطی به مشاغل دیوانی و منشی‏گری گمارده شدند.

===وجه تسمیه===

برخی نام تفرش را برگرفته از واژهٔ گبر می‏دانند و معتقدند به دلیل سکونت عدهٔ بسیاری از زرتشتیان در سده‏های قبل و بعد از ورود اسلام به ایران، گَبْرِش (به معنای جایگاه آتش) نامیده می‏شده‏است. برخی نیز گفته اند که نام آن از نام بانی‏اش، طبرش بن همدان یا به گفتهٔ بعضی آرش کمانگیر، گرفته شده‏است. نام تفرش در منابع به شکل‏های تپرش، تبرش، تبرس، طبرس و طفرش آمده‏است.

==نام‏داران==

تفرش در گذشته شامل سرزمینی وسیعی که شامل فم و طرخوران، آشتیان و فراهان وحدود ۸۰۰ روستای کوچک و بزرگ می شد. با افزایش جمعیت و بزرگ شدن شهرها و تقسیمات جدید کشوری این شهرستان تجزیه و شهرهای آشتیان و فراهان از تفرش جدا و مستقل شدند. ولی از جهت رفت و آمد در فاصله زمانی بسیار کمی نسبت به تفرش قرار دارند؛ بنابراین بسیاری از بزرگان و نامداران که تفرشی خوانده می شوند مربوط به این شهرستانها می باشند.

به نقل از اسناد و مدارک موجود و دست‌نوشته‌ها و میراث به‌جامانده، تفرش خاستگاه اندیشمندان، کاتبان و بزرگان بسیاری بوده‌است. تفرش به داشتن میرزاها و افراد باسواد معروف بوده و هنر خوش‌نویسی و منشی‌گری در آن رواج زیادی داشته‌است. در دورهٔ قاجار خط و سیاق‌نویسی را منحصر مردم این ولایت دانسته‌اند که میرزا و منشی به سراسر ایران به‌ویژه تهران و تبریز گسیل می‌داشتند.

اغلب نظامی گنجوی را به استناد اشعاری متولد روستای تا در تفرش می‏دانند. نظامی خود می‏سراید:

شیخ بهایی نیز در اشعار خود به‏این انتساب اشاره می‏کند:

فهرست مشاهیر تفرش

* نظامی شاعر و داستان‌سرای پارسی‌گوی سدهٔ شش خورشیدی
* شیخ طبرسی، فقیه و مفسر قرآن سدهٔ پنج و شش خورشیدی
* سیدالوزراء میرزا عیسی، وزیر عباس میرزا
* قائم‌مقام فراهانی، خطاط، نویسنده و صدراعظم ایران در دورهٔ محمد شاه
* امیر کبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار
* علی منصور، سیاست‌مدار و دو دوره نخست وزیر ایران
* عبدالحسین هژیر، سیاست‌مدار و نخست وزیر ایران از خرداد ۱۳۲۷ تا آبان ۱۳۲۷
* آقاعلی‌اکبر خان فراهانی، معروف به جناب میرزا، از نوازندگان برجستهٔ دربار ناصرالدین شاه و استاد نواختن تار
* آقا غلامحسین، نوازندهٔ تار
* آقا حسینقلی، نوازندهٔ تار
* میرزا عبدالله فراهانی، ردیفدان و نوازندهٔ تار
* احمد عبادی، نوازندهٔ تار
* علی اکبر شهنازی، ردیفدان و نوازندهٔ تار
* عبدالله دوامی، موسیقی‏دان و استاد تصنیف
* حسینعلی نکیسا، و ردیفدان خوانندهٔ عصر قاجار و پهلوی
* مؤذن تفرشی
* ابوالقاسم سحاب
* محمود حسابی، فیزیکدان و بنیان‏گذار دانش فیزیک نوین در ایران
* عباس سحاب، جغرافی‏دان و کارتوگراف، بنیان‏گذار دانش نقشه‌نگاری نوین در ایران
* احمد پارسا، بنیان‏گذار دانش گیاه‌شناسی در ایران
* ابوالقاسم بهرامی، بنیان‏گذار دانش میکروب‌شناسی در ایران
* علیرضا افضلی‌پور، بنیان‏گذار دانشگاه شهید باهنر کرمان
* فروغ فرخزاد، شاعر معاصر
* پوران فرخزاد، نویسنده، مترجم، منتقد ادبی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر
* ژاله قائم‌مقامی، شاعر، مادر حسین پژمان بختیاری
* میرزا مهدی بدایع‌نگار، دولت‏مرد و ادیب دورهٔ قاجاریه
* مظاهر مصفا، استاد دانشگاه، شاعر و مصحح نسخ خطی
* علی مصفا، بازیگر و کارگردان
* مرتضی احمدی، بازیگر
* علی حاتمی، کارگردان
* آزیتا حاجیان، بازیگر سینما و تئاتر
* مهرانه مهین ترابی، بازیگر
* بهزاد فراهانی، بازیگر و کارگردان سینما و تئاتر
* سیما بینا، آهنگ‏ساز و خواننده
* اسماعیل میرفخرایی، مجری تلویزیون
* هوشنگ سیحون، معمار
* غلامحسین ابتهاج، سیاست‏مدار و نمایندهٔ مجلس شورای ملی
* ابوالحسن ابتهاج، مدیر عامل سازمان برنامه و بانک ملی ایران در دههٔ بیست و سی خورشیدی
* فتحعلی واشقانی، خوشنویس
* علی منظوری حقیقی، خوشنویس
* عباس منظوری، خوشنویس

==آثار تاریخی==

* بقعهٔ ابوالعلی مهدی بن محمد از نوادگان جعفر صادق (دورهٔ ایلخانی)
* بقعهٔ امام‏زاده محمد از نوادگان جعفر صادق (دورهٔ خوارزمشاهیان)
* مسجدجامع ششناو (دورهٔ سلجوقی)
* بقعهٔ شاهزاده احمد و بقعهٔ امام‏زاده قاسم (دورهٔ صفویه)
* مسجدجامع فَم در مرکز شهر تفرش
* بقعهٔ آقامؤمن تفرشی (داعی انجدانی)، حکیم و عارف و شاعر سدهٔ یازدهم و دوازدهم
* تکیهٔ زاغرم (دورهٔ قاجار)
* آب انبار بلور (دورهٔ قاجار)
* خانهٔ میرفخرایی (دورهٔ قاجار)
* خانهٔ ضیایی (دورهٔ قاجار)
* خانه و محل تولد محمود حسابی

از دوران پیش از اسلام نیز یادگارهایی در منطقهٔ تفرش به جا مانده‌است، از جمله: از قلعه‌های گبری، سنگ‏نگاره‌هایی در مناطقی از نقاط بیابانی تفرش و گورهای نشسته بر فراز روستای کبوران (گبران). از دیگر بناهای باستانی تفرش، آتشکده‏ای ‌است که بر فراز روستای کبوران جای گرفته و به چهار طاقی معروف است{مدرک|نیازمند منبع}.

== کتاب‌فروشی‌ها ==

در بازار قدیم ترخوران و تفرش و آشتیان پیشه‌هایی مانند عطاری، دوافروشی، قماش‌فروشی، صحافی، دوزندگی و غیره رواج داشت که این پیشه‌وران علاوه بر کالاهای خود، کتاب هم به فروش می‌رساندند. از پیشگامان کتاب‌فروشی در شهر می‌توان میرزا محمدعلی پسر احمد آشتیانی (زنده به سال ۱۳۱۱ خورشیدی) (از صحافان شهر)، کربلایی محمود بازرجانی در محلهٔ فَم، و مشهدی محمدحسین جعفری در بازار ترخوران تفرش را نام برد

با گذر زمان دکان‌های دوگانه‌فروش بیشتر به شکل کتاب‌فروشی درآمدند و در آن‌ها علاوه بر کتاب نشریاتی مانند حبل‌المتین، صور اسرافیل، فرنگستان، ملت، وقایع اتفاقیه به مشتریان عرضه می‌شد. شهر تفرش در دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی دارای پنج فروشگاه کتاب بود. از کتاب‌فروشی‌های قدیمی تفرش می‌توان به این‌ها اشاره کرد:

> کتاب‌فروشی حاج شیخ ابوالقاسم حیدری در محلهٔ فم
> کتاب‌فروشی سِیّد جواد میرحسینی در محلهٔ ترخوران
> کتاب‌فروشی مشهدی محمدحسین جعفری در محلهٔ ترخوران
> کتاب‌فروشی آقا سِیّد موسی.

== صنایع دستی ==

محصولات تزیینی وهنری ساخته شده از مس، مهم‌ترین فعالیتهای صنایع دستی است که یکی از سوغات اصلی تفرش را تشکیل می‌دهد. فرآورده‌ها و فعالیتهای دیگر مردم، قالی‌بافی، گیوه‌دوزی، صنایع دستی مسی، خشکبار، زنبورداری، دامداری و مرغداری است{مدرک|نیازمند منبع}.

== خصوصیات جغرافیایی ==

=== پوشش گیاهی ===

در بیابانهای مستعد و استثنایی این منطقه نیز گیاهان متنوع وحشی و دارویی بسیار رشد می‌کند. همچنین گیاهانی نظیر زیتون و زعفران که در دوآب وهوای متفاوت رشد می‌کنند، هر دو در تفرش کشت می‌شوند. یکی دیگر از نامهایی که تفرش به آن معروف است «شهر گردو و بادام» است. علت خوب بودن این دو محصول در این منطقه، وجود درصد کمی آهک در خاک منطقه‌است. بزرگ‌ترین درخت گردو با محیط ۶ متر و قطر ۱٫۹ متر در روستای دلارام (تراران) قرار دارد و سالانه پانزده هزار عدد گردو می‌دهد{مدرک|نیازمند منبع}.

=== حیات وحش ===

گرگ، روباه، جوجه تیغی، خرگوش، بز کوهی، کبک، قرقاول و قرقی از حیوانات وحشی است که در این منطقه دیده می‌شود.

=== آب معدنی ===

یکی از جاذبه‌های طبیعی تفرش آب معدنی «چشمه گراو» است. این چشمه به فاصله ۵ کیلومتری تفرش میان دو روستای کبوران و طراران واقع گردیده و دسترسی به آن آسان است. آب آن معدنی و دارای خواص درمانی است{مدرک|نیازمند منبع}.

=== آبیاری ===

سیستم آبیاری و هدایت آب، از دیرباز در این شهر به صورت قنات و آب انبار بوده و ویرآبهای متعددی با توانایی مهندسی بالا، جهت مصارف شرب یا کشاورزی ساخته شده‌است.

در سال ۱۳۸۵ خورشیدی شهر تفرش ۵۰۵۰ فقره انشعاب آب و ۳۸۰۰ فقره انشعاب فاضلاب، یک باب تصفیه‌خانه فاضلاب با ظرفیت تصفیه ۲۰ لیتر در ثانیه داشت.

== پانویس ==

== منابع ==

== جستارهای وابسته ==

* دانشگاه تفرش
* دانشگاه آزاد اسلامی تفرش

== پیوند به بیرون ==

* پرتال تفرش
* وب‌گاه تفرش
* دانشگاه تفرش
* دانشگاه آزاد تفرش
* گروه اینترنتی تفرش
* روستای خانک (خانک بهشت گمشده)