تبریز
تَبْریزْ ({تلفظ|Tabriz.ogg}) یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان آذربایجان شرقی است. این شهر بزرگ‌ترین شهر منطقهٔ شمال‌غرب کشور بوده و قطب اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود. تبریز به دلیل جای دادن بسیاری از کارخانه‌های مادر و بزرگ صنعتی در خود و نیز وجود بیش از ۶۰۰ شرکت قطعه‌ساز در آن، دومین شهر آلوده و نیز دومین شهر صنعتی در ایران پس از تهران به‌شمار رفته و به دلیل صنعتی‌بودن، یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجرپذیر کشور محسوب می‌شود. این شهر قطب صنعت خودروسازی و قطعه‌سازی ایران بوده و با تولید سالانهٔ ۱۶٬۰۰۰ دستگاه موتور دیزل، به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندهٔ این نوع دستگاه در سطح منطقهٔ خاورمیانه شناخته می‌شود.
جمعیت تبریز در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر بوده که این تعداد در سال ۱۳۸۸ خورشیدی به ۱٬۴۵۹٬۰۰۰ نفر رسیده‌است. پس از بهره‌برداری از آزادراه نبی‌اکرم، میزان مسافرپذیری این شهر روبه افزایش نهاد و تبریز پس از مشهد، به‌عنوان دومین شهر مسافرپذیر کشور مطرح گردید. به‌جهت ریشه‌کنی تکدی‌گری از تبریز، این شهر به‌عنوان «شهر بدون گدا» شناخته می‌شود. سازمان بهداشت جهانی تبریز را به‌عنوان سالم‌ترین شهر ایران برگزیده‌است. نام این شهر به‌عنوان نخستین پایتخت جهان تشیع به ثبت رسیده‌است.
تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهی‌الیه مشرق و جنوب شرق جلگهٔ تبریز قرار گرفته‌است. این شهر از سمت شمال به کوه‌های پکه‌چین و عون بن علی، از سمت شمال شرق به کوه‌های باباباغی و گوزنی، از سمت شرق به گردنهٔ پایان و از سمت جنوب به دامنه‌های کوه سهند محدود شده‌است. آب و هوای تبریز در زمستان‌ها بسیار سرد و در تابستان‌ها خشک و گرم است؛ اگرچه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه سهند و وجود باغ‌های زیادی در پیرامون شهر تعدیل می‌گردد.
نام تبریز در کتاب‌ها و اسناد تاریخی تحت نام‌های مختلفی نظیر «تَورِز»، «تَورِژ»، «تِبریز» و «توری» به ثبت رسیده‌است. این شهر در طول تاریخ بارها ویران و تجدیدبنا شده‌است. بنای تبریز به دوران اشکانی و ساسانی برمی‌گردد؛ البته در آغاز دوران اسلامی روستای کوچکی بیش نبوده‌است. این شهر در طول حکومت چهارصدسالهٔ خاندان «رَوّادی» و اسکان قبیلهٔ عرب «اَزْد» به شکوفایی رسید. اوج شکوفایی تبریز در زمان ایلخانان بود که در این زمان، این شهر پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بوده‌است. تبریز در سده‌های گذشته شاهد حوادث متعددی از قبیل اشغال توسط بیگانگان و زمین‌لرزه‌های مهلک بوده‌است. این شهر پایتخت آق‌قویونلوها و قراقویونلوها، نخستین پایتخت حکومت صفویه و آغازگر انقلاب مشروطه علیه استبداد محمدعلی‌شاه بوده‌است.
تبریز به سبب موقعیت مناسب خود، در گذشته از مراکز تجاری منطقه به شمار می‌رفته و امروزه نیز یکی از مراکز مهم صنعتی در سطح ایران محسوب می‌شود. این شهر در دو سدهٔ اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در کشور بوده و نقشی کلیدی در تحولاتی مانند انقلاب مشروطیت، انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ و مدرنیزه‌کردن ایران داشته‌است. مردمان تبریز هم‌اکنون به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می‌نمایند؛ هرچند اسناد و شواهد موجود نشان می‌دهد که پیش‌تر زبانی ایرانی با ریشهٔ غیرترکی در این شهر تکلم می‌شده‌است.
== وجه تسمیه ==
یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» گزارش می‌دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تِبریز» تلفظ می‌شده‌است. با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تِبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشته‌باشد. این گویش به گویش‌های موسوم به گویش‌های ایرانی جنوب دریای خزر وابسته‌است؛ یا به احتمال بیشتر، تلفظ تِبریز معرب‌شدهٔ نام شهر در باب فِعلیل (در زبان عربی) است. هم‌چنین شیوهٔ نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغهٔٔ ارمنی، نمایانگر وابستگی واژهٔ تَوریژ به «زبان پهلوی شمالی» می‌باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می‌گیرد که این مسئله نشان می‌دهد که ریشهٔ نام شهر به زمان‌های بسیار دور تا اوایل سلسلهٔ ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمی‌گردد.
بنابر گفتهٔ مصطفی مؤمنی در دانشنامهٔ جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می‌خوانده‌اند. تا اوایل سدهٔ چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می‌نامیده‌اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می‌گویند. در نوشته‌های کهن (برای نمونه ابوالفداء) نام این شهر به شکل «تُوریز» آمده و هنوز هم در زبان‌های کردی و تاتی «توریز» و «تُوْری» به کار می‌رود. عده‌ای از شرق‌شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه‌ای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیت‌های گرمایی کوه سهند دانسته‌اند. هم‌چنین منابع ارمنی که نام شهر را در سدهٔ پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تَوْرِش» دانسته‌اند و به فارسی هم تَورز تلفظ کرده‌اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تبریز» و «تب‌پنهان‌کن» و احتمالاً نام تبریز «پنهان‌کنندهٔ تف و گرما» و با «جنبش‌های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده‌است.
دانشنامهٔ بریتانیکا نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» می‌داند، چیزی که باعث روان شدن گرما می‌شود و احتمالاً به‌خاطر چشمه‌های آب‌گرم اطراف آن است.
در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانهٔ دیگری وجود دارد؛ از جمله این‌که زبیده زن هارون‌الرشید به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل‌انگیز آن‌جا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آن‌محل بنا کنند و نام آن را «تبریز» بگذارند. هرچند احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست می‌داند.
== پیشینه ==
=== دوران باستان ===
ارتباط تبریز با گروهی از شهرها و قلعه‌های همزمان با دوران مادها، در میان محققین مورد مشاجرهٔ فراوان قرار گرفته‌است. شماری از محققان بر این عقیده‌اند که دژ «تارویی-تارمکیس»، که نام آن در کتیبهٔ سارگن دوم -پادشاه آشور در بین سال‌های ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح- آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشته‌است. در کتیبهٔ سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شده‌است. این دژ بنابر نوشته‌های کتیبهٔ سارگن، محل نگه‌داری اسب‌های ذخیرهٔ سواران اورارتو بوده که در حملهٔ آشوری‌ها ویران شده‌است.
در کتاب تاریخ ایران (چاپ دانشگاه کمبریج) آمده که تبریز در اوایل دورهٔ ساسانی (سدهٔ سه یا چهار میلادی) بنا شده و یا به احتمال بیشتر در سدهٔ هفتم این واقعه روی داده‌است. شهر کنونی تبریز برروی خرابه‌های شهر «تَوْرِژ» (بارها) بنا شده‌است. تورژ یکی از بااهمیت‌ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته‌است. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی‌تبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بوده‌است.
ولادیمیر مینورسکی در دانشنامهٔ اسلام بیان می‌کند، این داستان که شاه اشکانی‌تبار ارمنستان به‌خاطر انتقام کشته‌شدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به دست اردشیر بابکان (بنیان‌گذار سلسلهٔ ساسانی) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته‌های واردان -تاریخ‌نگار ارمنی در سدهٔ چهاردهم میلادی- در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشه‌ای عامیانه دارد.
=== از فتح آذربایجان توسط اعراب تا ایلخانان ===
در زمان فتح آذربایجان به دست اعراب در سال ۲۲ هجری، آن‌گونه که در کتاب فتوح‌البلدان بلاذری آمده، توجه سپاه اعراب بیشتر متوجه شهر اردبیل بوده و حتی نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آن‌ها سربازگیری کرده بود، نیامده‌است. چنین پیدا است که تبریز همان‌گونه که «فاستوس بیزانسی» اشاره کرده، در سدهٔ چهارم میلادی ویران شده بود و در زمان حملهٔ اعراب، قریه‌ای کوچک بیش نبوده‌است.
پس از فتح آذربایجان، گروهی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلافت منصور عباسی (۱۳۶-۱۵۸)، و در حدود سال ۱۳۷ هجری، مردی به نام «رَوّاد» از قبیلهٔ «اَزْد» از قبایل مشهور یمن در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند. به گفتهٔ یاقوت حموی، تبریز قریه‌ای بود تا آن‌که رواد ازدی در زمان متوکل عباسی به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آن‌جا قصرها ساختند و گرد شهر دیوار کشیدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند.
نویسندگانی مانند ابن خرداذبه، بلاذری و طبری، تبریز را در بین شهرهای کوچک آذربایجان نام برده‌اند. درحالی که مقدسی شهر را تحسین کرده و هم‌عصر او ابن حوقل (حدود ۳۶۷ هجری) تبریز را آبادتر از اغلب شهرهای کوچک آذربایجان می‌شمارد. این شهر از نیمهٔ اول سدهٔ سوم هجری روبه گسترش نهاد و اهمیت آن در منطقهٔ آذربایجان به اندازه‌ای بود که متوکل عباسی پس از زمین‌لرزهٔ سخت و ویرانگر تبریز در سال ۲۴۴ هجری، بی‌درنگ فرمان بازسازی شهر را صادر نمود.
تبریز که در دورهٔ فرمانروایی «ابومنصور وهسودان روادی» روبه گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمین‌لرزهٔ سال ۴۳۴ هجری مجدداً به‌شدت آسیب دید. به طوری که ناصرخسرو که در ۴۳۸ هجری از این شهر دیدن کرده، مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده که بر این اساس به نظر نمی‌رسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده‌باشد.
اعضای خاندان روادیان تا ۴۴۶ هجری با چند وقفه، حاکمان تبریز بوده‌اند. در این سال طغرل سلجوقی، وهسودان روادی را خراج‌گزار خود کرد و به گفتهٔ ابن اثیر، طغرل در سال ۴۵۰ هجری «مملان بن وهسودان» را به حکمرانی آذربایجان گماشت. الب ارسلان (جانشین طغرل) در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان برکنار نمود و نزدیک به چهارصدسال فرمانروایی خاندان روادی را در این سرزمین پایان داد.
در نوشته‌های تاریخی از دوران سلجوقی، اشاره‌های زیادی به تبریز یافت نمی‌شود. در راحهالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت. بعد از وفات سلطان محمود غزنوی (به سال ۵۲۵ هجری) بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وی تنشی جهت تصاحب تبریز پیش آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت. آن‌چنان‌که از شواهد تاریخی برمی‌آید از زمان قزل ارسلان (۵۸۲-۵۸۷ هجری) به بعد تبریز برای همیشه پایتخت آذربایجان گردید. در ابتدای سدهٔ هفتم هجری مغولان دوبار به تبریز حمله بردند؛ ولی با دریافت غرامت بازگشتند. در سال ۶۲۷ هجری مغولها در نهایت بر تمام آذربایجان و به‌خصوص تبریز دست یافتند.
=== از ایلخانان تا جنبش مشروطه ===
اوج شکوفایی تبریز در زمان ایلخانان بود؛ یعنی زمانی که این شهر پایتخت قلمرویی بود که از نیل تا آسیای میانه گسترده شده بود. تبریز در دوران تیموریان، قراقویونلوها و اوایل سلسلهٔ صفویه نیز پایتخت ایران بوده‌است. این شهر به سال ۱۵۰۰ میلادی (۹۰۶ هجری) به تصرف شاه اسماعیل درآمد و نخستین پایتخت ایران جدید در دورهٔ صفویه شد. در این زمان حدود دوسوم جمعیت ۲۰۰-۳۰۰ هزار نفری تبریز سنی‌مذهب بودند و به‌زودی سیاست‌های سختی جهت تحمیل مذهب شیعه بر سنیان تبریز اعمال گردید. نزدیکی این شهر به مرز ایران و عثمانی موجب شد که تبریز در برابر تهدیدهای این حکومت آسیب‌پذیر شود؛ به طوری که چندین‌بار به تصرف عثمانیان درآمد تا این که شاه تهماسب صفوی در سال ۱۵۱۴ میلادی (۹۲۰ هجری) پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل نمود. تبریز در دورهٔ قاجار ولی‌عهدنشین این سلسله بود و ولی‌عهدان سلسلهٔ قاجار در این شهر اقامت می‌گزیدند.
=== از جنبش مشروطه تاکنون ===
تبریز در جنبش مشروطه نقشی مهمی برعهده داشت و دلیری و فداکاری کسانی چون ستارخان (سردار ملی)، باقرخان (سالار ملی)، و شیخ‌الاسلام به پیروزی جنبش و گرفتن مشروطه منجر شد. پس از سرکوب مشروطه توسط محمدعلی‌شاه قاجار تمام حرکت‌های مشروطه‌خواهانه در تهران خاموش شدند؛ اما در تبریز و تنها در چند محلهٔ آن، هنوز کسانی بودند که حاضر باشند تا پای جان از این دست‌آورد پاسداری کنند.
ستارخان و پیروانش در محلهٔ امیرخیز، باقرخان از محلهٔ خیابان و مارالان و ارامنهٔ این محله‌ها و حدود یکصد داوطلب مسلحی که توسط روشنفکران ارمنی شهر از قفقاز سازماندهی شده بودند، شروع به مقاومت کردند و به‌تدریج چند محلهٔ دیگر نیز به آن‌ها پیوستند. مقاومت آن‌ها در مقابل نیروهای طرفدار محمدعلی‌شاه، به سرکردگی امام جمعهٔ تبریز و با حمایت طایفهٔ شاهسون و دیگر مدافعان استبداد، ماه‌ها ادامه داشت تا این‌که در اصفهان و گیلان نیز مردم به‌پا خواستند و مشروطه‌خواهان با فتح تهران به پیروزی رسیدند. درواقع شروع قیام مشروطه‌خواهان علیه استبداد محمدعلی‌شاهی از تبریز بوده‌است.
رونق مبادلات تجاری و فرهنگی تبریز و مرکزیت اقتصادی این شهر در طول سده‌ها، به پیشرفت و گسترش نهادهای مدنی و اجتماعی تبریز منجر شده‌است. به‌ویژه در دوران قاجار، تبریز به سبب همجواری با روسیه و عثمانی و نزدیکی این شهر به راه‌های ارتباطی غرب، نقطهٔ آغازین بسیاری از پیشرفت‌ها در سطح کشور بوده‌است. در این دوران بسیاری از جنبش‌های فکری، تحولات اجتماعی، اقتصادی و فنی و بسیاری از نهادهای مدنی پیش از تهران و دیگر نقاط ایران، در این شهر شکل می‌گرفت. بسیاری از اولین‌های تاریخ ایران مانند اولین چاپخانه، اولین سینمای عمومی، اولین کودکستان و اولین مدرسهٔ کر و لال‌های ایران، ادبیات نوین، نمایشنامه‌نویسی به زبان فارسی و آذری، اولین خیابانی که در ایران دارای برق شد و … در تبریز بوده‌اند.
در سال ۱۳۲۴ خورشیدی فرقهٔ دموکرات آذربایجان با حمایت شوروی سعی در برپایی حکومتی مستقل از دولت مرکزی ایران کرد و تبریز مرکز فعالیت‌های این گروه بود. ولی با بیرون‌رفتن نیروهای شوروی، این فرقه نیز با شکست سختی روبه‌رو شد. سیاست دوران شوروی کمونیستی و استالین موسوم به «دیوار آهنین» و بسته‌شدن مرزهای شمالی ایران در این دوران، ضربهٔ بزرگی به رونق شهر -به‌عنوان مرکز مبادلات منطقه با همسایگان شمالی ایران- وارد نمود.
در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ خورشیدی، تظاهرات مردم تبریز به مناسبت چهلمین روز کشته‌شدگان ۱۹ دی ۱۳۵۶ تظاهرات قم به درگیری کشید و معترضین عملاً بیشتر نقاط شهر را تسخیر نمودند. در سال‌های نخست بعد از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، طرفداران حزب جمهوری خلق مسلمان ایران، به طرفداری از شریعتمداری برخی ناآرامی‌ها را در این شهر پدید آوردند که با دخالت دولت ایران و تعطیلی حزب مذکور، این ناآرامی‌ها خاتمه یافت. تبریز در سال‌های جنگ عراق با ایران نقش بارزی داشت و حضور نیروهای داوطلب از تبریز در آن دوران درخور توجه بود. بنابر آمار رسمی موجود، شمار کشته‌شدگان این شهر در این جنگ بیش از ۴٬۲۰۰ تن بوده‌است.
== وضعیت طبیعی ==
=== جغرافیا ===
تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهی‌الیه مشرق و جنوب شرق جلگهٔ تبریز قرار گرفته‌است. این شهر از سمت شمال به کوه‌های پکه‌چین و عون بن علی، از سمت شمال شرق به کوه‌های گوزنی و باباباغی، از سمت شرق به گردنهٔ پایان و از سمت جنوب به دامنه‌های کوه سهند محدود شده‌است.
تبریز از سمت شمال، جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب به زمین‌های هموار و شوره‌زارهای تلخه‌رود (آجی چای) محدود شده و به شکل یک چالهٔ نسبتاً بزرگ و یا یک جلگهٔ بین‌کوهی درآمده‌است. ارتفاع این شهر از سطح دریا از ۱۳۴۸ متر در سه‌راهی مرند تا ۱۵۶۱ متر در محلهٔ زعفرانیه متغیر بوده و شیب عمومی زمین‌های تبریز به‌سمت مرکز شهر و سپس به‌سمت مغرب می‌باشد.
مساحت تبریز در بین سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۳۶۵ خورشیدی، حدود ۲۰ برابر افزایش پیدا کرده‌است. برپایهٔ آمار موجود، مساحت این شهر از حدود ۷ کیلومتر مربع در سال ۱۲۸۰ خورشیدی به ۱۷٫۷ کیلومتر مربع در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۴۵٫۸ کیلومتر مربع در سال ۱۳۵۵ خورشیدی و ۱۴۰ کیلومتر مربع در سال ۱۳۶۵ خورشیدی رسیده‌است.
مسافت جاده‌ای بین تبریز تا اردبیل ۲۱۹ کیلومتر، تا زنجان ۲۸۰ کیلومتر، تا ارومیه ۳۰۸ کیلومتر و تا تهران ۵۹۹ کیلومتر است.
=== رودخانه‌ها ===
از داخل تبریز دو رودخانه عبور می‌کنند؛ اولی تلخه‌رود که از ناحیهٔ شمال غربی این شهر می‌گذرد و رودخانه‌ای دایمی محسوب می‌شود و دومی مهران‌رود که از مرکز تبریز عبور می‌کند و رودخانه‌ای فصلی به شمار می‌رود.
– تلخه‌رود (آجی‌چای)
آب رودخانهٔ تلخه‌رود به دلیل عبور از زمین‌های گچی و نمکی، تلخ و شور است و برای استفاده در زمین‌های کشاورزی مناسب نمی‌باشد. این رودخانه که از دامنه‌های جنوبی کوه سبلان سرچشمه می‌گیرد، پس از عبور از جلگهٔ سراب و پیوستن چندین شعبه از دامنه‌های قوشه‌داغ در شمال و بزقوش و سهند در جنوب به آن، وارد جلگهٔ تبریز می‌شود و در امتداد جادهٔ تبریز-آذرشهر، به‌سمت جنوب غرب جریان پیدا می‌کند و در اطراف گوگان به دریاچهٔ ارومیه می‌ریزد. میانگین آبدهی تلخه‌رود در ایستگاه اندازه‌گیری ونیار در شمال شرق تبریز، ۱۲٫۵ تا ۱۵ متر مکعب در ثانیه‌است.
– مهران‌رود (قوری‌چای)
رودخانهٔ مهران‌رود نسبت به رودخانهٔ تلخه‌رود از میزان آبدهی کم‌تری برخوردار است و در بیشتر ماه‌های سال کم‌آب و در برخی ماه‌های گرم، خشک می‌شود. این رودخانه از کوه سهند سرچشمه گرفته و با عبور از درهٔ لیقوان به شهر باسمنج در جنوب شرق تبریز می‌رسد؛ سپس در مسیر خود با پیوستن به رودخانه‌های فصلی و فرعی متعدد، بر آب آن افزوده می‌گردد و از سمت شرق تبریز، وارد این شهر می‌شود. مهران‌رود پس از ورود به تبریز از محله‌های باغ‌میشه، بیلان‌کوه، پل‌سنگی، ششگلان، راسته‌کوچه و امیرخیز با جهت شرقی-غربی، با عرض ۳۰ متر و عمق ۴ متر عبور می‌کند و سرانجام از محلهٔ چوستدوزان وارد زمین‌های کشاورزی محله‌های حجتی و ستارخان شده و پس از آن در ناحیهٔ شمال غربی تبریز و در پیرامون فرودگاه این شهر به تلخه‌رود می‌پیوندد.
=== آب و هوا ===
آب و هوای تبریز استپی خشک با با تابستان گرم و خشک و زمستان سرد است. سرمای زمستانی تأثیرپذیرفته از ارتفاع بالا و توپوگرافی کوهستانی منطقهٔ تبریز است. میانگین دما در تیرماه (گرم‌ترین ماه سال) ۲۵٫۴ درجهٔ سانتی‌گراد، در دی‌ماه (سردترین ماه سال) ۲٫۵- درجهٔ سانتی‌گراد، در فروردین‌ماه ۱۰٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد و در مهرماه ۱۴٫۱ درجهٔ سانتی‌گراد می‌باشد و میانگین سالانهٔ دما ۱۱٫۹ درجهٔ سانتی‌گراد است. تعداد روزهای یخ‌بندان در طول سال به طور متوسط ۱۰۸٫۲ روز است که عموماً از اواخر پاییز تا اواخر زمستان را دربر می‌گیرد. آب و هوای تبریز در تابستان‌ها خشک و گرم است؛ اگرچه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه سهند و وجود باغ‌های زیادی در پیرامون شهر تعدیل می‌گردد.
میانگین بارندگی سالیانهٔ تبریز مانند بیشتر شهرهای ایران بسیار کم و در حدود ۳۳۰٫۱ میلی‌متر در سال است. معمولاً در طول فصل تابستان بارندگی بسیار ناچبز می‌باشد. میانگین بارش در زمستان ۱۱۳٫۳ میلی‌متر، در بهار ۱۲۱٫۸ میلی‌متر، در تابستان ۲۰٫۷ میلی‌متر و در پاییز ۷۴٫۳ میلی‌متر است. نوسان بارندگی سالانه از ۵۱۳٫۳ میلی‌متر در سال‌های پربارش تا حداقل ۱۹۲٫۴ میلی‌متر در سال‌های کم‌بارش گزارش شده که خطر سال‌های سیلابی و خشک‌سالی روشن می‌گردد. گزارش‌های تاریخی از دوران مغول تا سدهٔ حاضر بیانگر خسارت‌های عمده‌ای است که سیلاب‌های سنگین -که عموماً در اواخر بهار و اوایل تابستان اتفاق می‌افتند- به شهر وارد کرده‌اند.
=== زمین‌لرزه‌ها ===
تبریز در ناحیه‌ای زلزله‌خیز واقع شده و در طول تاریخ بارها با خاک یکسان گشته‌است. جنبش و حرکت خفیف به صورت روزانه در تبریز اتفاق می‌افتد. مهیب‌ترین زمین‌لرزه‌ای که تا به‌حال تبریز شاهد آن بوده، در سال ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی) روی داده‌است.
به گفتهٔ سرپرست امور زلزله‌شناسی سازمان انرژی اتمی ایران، دلیل وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب در تبریز و نواحی دیگر مانند رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس، قرارگرفتن آن‌ها در مسیر کمربند آلپاید می‌باشد؛ مسیر این کمربند از میانهٔ اقیانوس اطلس شروع شده و پس از عبور از دریای مدیترانه، شمال ترکیه، ایران، هند، چین و جزایر فیلیپین، به کمربند دیگری که اقیانوس آرام را دور می‌زند، متصل می‌شود.
از جمله گسله‌های بارز آذربایجان، «گسلهٔ شمال تبریز» است. این گسله که به موازات جادهٔ اصلی تبریز–بستان‌آباد امتداد یافته، مسبب زمین‌لرزهٔ سال ۱۷۲۱ میلادی با شدت ۷٫۶ درجهٔ ریشتر می‌باشد. هرچند این گسله در سدهٔ حاضر فعالیت مشخصی نداشته‌است؛ ولی شواهدی مبنی بر امکان تجدید حرکت آن وجود دارد. اطلاعات آماری نیز نشان می‌دهد که دورهٔ بازگشت زمین‌لرزه‌های شدید و مخرب در تبریز می‌تواند تا حدود ۲۶۰ سال نیز برسد.
تعدادی از تاریخ‌های مهم وقوع زمین‌لرزه در تبریز در زیر فهرست شده‌اند:
* در سال ۲۴۴ هجری قمری و در زمان حکومت متوکل -خلیفهٔ عباسی- تبریز با خاک یکسان شد و تا پیش از پایان حکومت متوکل دوباره بازسازی گردید.
* در سال ۴۳۴ هجری قمری تبریز از زمین‌لرزه سخت آسیب دید. منجمی بهنام «ابوطاهر شیرازی» نیز این زمین‌لرزه را پیش‌بینی کرده ود. در سفرنامه‌ای که از ناصر خسرو برجای مانده، به این زمین‌لرزه اشاره شده‌است:
قطران تبریزی زمین‌لرزهٔ سال ۴۳۴ را چنین توصیف می‌کند:
* در سال ۱۱۵۸ خورشیدی زمین‌لرزه خسارت‌های عمده‌ای به تبریز وارد کرد.
== مردم ==
=== زبان ===
زبان امروزی مردم تبریز به ترکی آذربایجانی، ترکی آذری، آذربایجانی و آذری معروف است. هم‌چنین در کتاب «حدایق‌السیاحه»، زین‌العابدین شیروانی (معاصر فتحعلی شاه و محمد شاه) نیز تأیید می‌کند که ساکنین تبریز به این زبان سخن می‌گویند.
پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، مردم تبریز به زبان آذری سخن می‌گفتند که تا حدود سدهٔ یازدهم هجری در آذربایجان رایج بود. زبان آذری از زبان‌های ایرانی و نزدیک به گویش‌های جنوب دریای خزر و تاتی بوده‌است. مسعودی که به سال ۳۱۴ هجری از تبریز دیدار کرده، از میان زبان‌های رایج در این شهر، زبان‌های پهلوی، دری و آذری را ذکر نموده‌است. یاقوت حموی به ابوزکریای تبریزی (شاگرد ابوالعلای مصری) اشاره می‌کند که به یک لهجهٔ محلی ایرانی تکلم می‌کرده‌است.
در رساله‌ای از مولانا روحی انارجانی بهنام «اصطلاحات و عبارات اناث و اعیان و اجلاف تبریز» مربوط به آغاز سدهٔ یازدهم هجری، بخشی به زبان آذری نوشته شده و این می‌نمایاند که تا زمان سلطان محمد خدابنده و حمزه میرزای صفوی، هنوز زبان آذری در تبریز رواج داشته‌است.
محمدجواد مشکور در کتاب «نظری به تاریخ آذربایجان» می‌نویسد: «زمانی که به‌سال ۴۸۸ ق. (۴۷۴ خ.) ناصر خسرو با قطران در تبریز ملاقات می‌کند، مردم به زبان پهلوی آذری سخن می‌گفته‌اند؛ ولی به فارسی دری نمی‌توانسته‌اند سخن بگویند؛ البته تمام مکاتبات خود را به فارسی دری می‌نوشته‌اند.
=== فرهنگ ===
از نظر شعر، ادب، هنر، خطاطی، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه مشاهیر زیادی از این شهر برخاسته‌اند. از جملهٔ مشاهیری که تا عصر حاضر در تبریز زاده شده‌اند، می‌توان به نظام‌الدین تبریزی فقیه شافعی سدهٔ هشتم، قطران تبریزی شاعر پارسی‌گوی سدهٔ پنجم، خطیب تبریزی عالم ادبیات عرب و نویسندهٔ دیوان حماسه در سدهٔ پنجم و اوایل سدهٔ ششم، تاج‌الدین تبریزی مفسر شافعی سدهٔ هشتم، ملا قاسم انوار عارف و شاعر سدهٔ نهم، ملا رجبعلی تبریزی حکیم و عارف سدهٔ یازدهم، بدیع‌الزمان تبریزی خوش‌نویس و شاعر سدهٔ یازدهم، سید محمدحسین طباطبایی مفسر و فیلسوف، شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب الغدیر، سید حسن تقی‌زاده سیاست‌مدار و محقق، سید احمد کسروی مورخ، محسن هشترودی ریاضیدان، حسین کاظم‌زادهٔ ایرانشهر نویسنده و سید محمدحسین شهریار شاعر معاصر اشاره کرد.
یکی از مکتب‌های نگارگری ایران بهنام «مکتب تبریز» در تبریز و در دورهٔ ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو و صفویان شکل گرفته‌است.
– نمونه‌هایی از آثار مکتب نگارگری تبریز در سدهٔ چهاردهم میلادی
پرونده:SchoolOfTabriz1.jpg|منظرهٔ تابستان. پرونده:SchoolOfTabriz2.jpg|منظرهٔ زمستان. پرونده:SchoolOfTabriz3.jpg|سیمرغ زال را می‌رباید. پرونده:SchoolOfTabriz4.jpg|اسفندیار با گرگ‌ها می‌جنگد.
موقعیت جغرافیایی تبریز و قرارگرفتن آن در بین دامنه‌های کوه سهند و کرانهٔ شرقی دریاچهٔ ارومیه، آن را مبدل به تنها راه ارتباطی بین شمال (ماورای قفقاز و قره‌داغ) و جنوب (مراغه و کردستان) کرده بود. منابع تاریخی حاکی از تجارت تبریز با عثمانی‌ها، گرجی‌ها و روس‌ها و کشور هندوستان داشته و بسیاری از صنعتگران و بازرگانان در این شهر جمع می‌شده‌اند. تبریز هم‌چنین یکی از مراکز بافت قالی در ایران بوده‌است.
– نمونه‌هایی از قالی‌های بافت تبریز
پرونده:Tabriz 01 w.jpg پرونده:Tabriz 01a.jpg پرونده:Tabriz 01 wiki.jpg پرونده:Farsh tabriz.JPG
=== مذهب ===
اکثریت مردم تبریز مسلمان و پیرو مذهب شیعهٔ دوازده‌امامی می‌باشند. هرچند اقلیتی از مسیحیان ارمنی با ۱٬۰۹۷ نفر، آشوری با ۵۰۳ نفر، زرتشتی با ۲۶ نفر، سایر مسیحیان با ۱۷ نفر و کلیمی با ۵ نفر جمعیت نیز در این شهر سکونت دارند.
ارامنهٔ تبریز که بیش‌ترین اقلیت ساکن این شهر را تشکیل می‌دهند، در طی نسل‌کشی ارامنه که توسط امپراتوری عثمانی و همزمان با جنگ جهانی اول صورت گرفت، به تبریز و دیگر نقاط آذربایجان پناه برده و در این منطقه ساکن شدند. مذهب ارامنهٔ تبریز «گریگوری» می‌باشد که یکی از مذاهب کهن آیین مسیحیت محسوب می‌شود.
=== جمعیت ===
در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ خورشیدی صورت پذیرفت، تبریز دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران بود. در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵ خورشیدی، این شهر پس از تهران، اصفهان و مشهد، جایگاه چهارم را در بین شهرهای ایران به خود اختصاص داد. در سرشماری سال ۱۳۵۵ خورشیدی، تبریز پس از تهران، مشهد و اصفهان چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود و تا آخرین سرشماری رسمی که در سال ۱۳۸۵ انجام پذیرفته، همین‌جایگاه را داشته‌است.
برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، جمعیت تبریز در این سال بالغ بر ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر بوده که از این تعداد، ۷۰۲٬۲۷۱ نفر مرد و ۶۷۶٬۶۶۴ نفر زن بوده‌اند؛ هم‌چنین تعداد خانوارهای ساکن این شهر، ۳۷۸٬۳۲۹ خانوار بوده‌است.
تبریز به سبب مرکزیت اقتصادی، صنعتی، اداری و اعتبار بین‌المللی، مهاجرپذیرترین شهر استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد. اخیراً شهر جدید سهند در ۲۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در جادهٔ تبریز-آذرشهر در دست ساخت است که برای جذب سرریز جمعیتی این شهر ساخته می‌شود تا کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد شود و توسعهٔ شهری تضمین گردد.
== جای‌های تاریخی ==
=== بناهای تاریخی ===
تبریز بارها در طول تاریخ بر اثر زمین‌لرزه آسیب جدی دیده و بارها در اثر حمله‌های سلجوقیان، مغولان، عثمانی، اشغال تبریز توسط روس‌ها (به‌سال ۱۸۲۷-۱۸۲۸) دچار خرابی‌های شدیدی شده‌است. این جنگ‌ها و زمین‌لرزه‌های مکرر، بخش‌های عمده‌ای از قسمت‌های قدیمی شهر را نابود کرده‌است. به عنوان مثال، شاه اسماعیل صفوی پس از فتح هرات، هنرمندان بسیاری را با خودش به تبریز آورد؛ ولی هیچ‌کدام از بناهایی که او و یا جانشینان مستقیم او ساخته‌اند، سالم باقی نمانده‌اند. آنچه از قصر شاه اسماعیل در شمال شرقی تبریز باقی مانده، توصیف‌هایی است که گردشگران اروپایی مکتوب کرده‌اند. هم‌اکنون تنها دو محل باستانی -یعنی ارگ تبریز و مسجد کبود- از تبریز قدیم برجای مانده‌است. به همین دلیل این شهر نسبت به سایر شهرهای بزرگ ایران -همچون اصفهان، شیراز و حتی مشهد- آثار باستانی بسیار کم‌تری دارد. ارگ تبریز بنایی آجری است که پیش از سال ۷۰۱ خورشیدی برروی آواره‌های مسجدی ساخته شده‌است. این بنا از نظر سادگی، اندازه و پایداری، چشم‌گیر است. مسجد کبود بنایی است که حدود سال ۸۲۹ خورشیدی ساخته شده و به دلیل کاشی‌کاری آبی تزئینی زیبایش، شهرت یافته‌است. از دیگر آثار باستانی تبریز، خرابه‌های مقبرهٔ دوازده‌گوشهٔ غازان پسر ارغون -حاکم مغول ایران- نیز قابل ذکر است.
=== مسجدهای تاریخی ===
برطبق نوشته‌های جهانگردان و جغرافیدانان مختلف، در دوره‌های گوناگون تبریز بیش از یکصد و پنجاه تا سیصد باب مسجد را در خود جای داده بوده‌است. بسیاری از این مسجدها در اثر جنگ‌ها و زمین‌لرزه‌های گوناگون از میان رفته‌اند و اکنون تنها چند مسجد تاریخی متعلق به سده‌های پیش در این شهر پابرجا مانده‌است. از مهم‌ترین مسجدهای تاریخی تبریز می‌توان به مسجد استاد و شاگرد، مسجد اسماعیل خاله‌اوغلی، مسجد ثقهالاسلام، مسجد جامع، مسجد حاج صفرعلی حجت‌الاسلام، مسجد حسن‌پادشاه، مسجد خزینه، مسجد دال‌ذال، مسجد سیدالمحققین، مسجد شاه‌تهماسب، مسجد شاهزاده، مسجد صادقیه، مسجد ظهیریه، مسجد علی‌شاه، مسجد کاظمیه، مسجد کبود، مسجد مجتهد، مسجد مقبره، مسجد ملاباشی، مسجد میرزاصادق‌آقا و مسجد میرزامهدی قاری اشاره کرد.
=== خانه‌های تاریخی ===
تاکنون بیش از ۶۰۰ باب خانهٔ تاریخی در سطح تبریز شناسایی شده‌است. تمام بناهای تاریخی و دیدنی موجود در تبریز در آخرین شب سال ۱۱۹۳ هجری و در آغاز دورهٔ قاجاریه، براثر وقوع زمین‌لرزه‌ای هولناک تخریب شدند و این شهر به ویرانه‌ای تبدیل گشت. در سال‌های اخیر تعدادی از خانه‌های تاریخی تبریز ترمیم شده‌است. برای نمونه خانهٔ کوزه‌کنانی به موزهٔ مشروطه، خانهٔ شربت‌اوغلی به فرهنگ‌سرای تبریز و خانهٔ قدکی، خانهٔ گنجه‌ای‌زاده و خانهٔ بهنام به مجموعهٔ دانشکدهٔ معماری تبدیل شده‌است. درحال حاضر نیز بسیاری از این خانه‌ها درحال احیا و ترمیم هستند و پس از ترمیم به موزه و یا سایر مراکز فرهنگی تبدیل خواهند شد.
== سیاست ==
=== استانداری ===
تبریز از آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه در سال ۱۲۲۸ خورشیدی تا صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، ولی‌عهدنشین بود. در این دوره ولی‌عهدان که از نزدیکان پادشاهان قاجار بودند، فرمانروایی تبریز و کل آذربایجان را برعهده داشتند.
پس از صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی تا کودتای رضا شاه در سال ۱۲۹۹ خورشیدی، دولت روسیه حاکمان این استان را تعیین می‌نمود. در دورهٔ پهلوی نیز بیشتر استانداران آذربایجان شرقی یا از جانب دولت‌های بیگانه نظیر آمریکا، انگستان و روسیه به این سمت منصوب می‌شدند و یا از طرفداران این دولت‌ها بودند.
=== شهرداری ===
شهرداری تبریز نخستین نهاد شهرداری در سطح ایران است که در اوایل تأسیس باعنوان «بلدیه» در این شهر شناخته می‌شد. بنای کاخ شهرداری تبریز نیز در سال ۱۳۱۴ خورشیدی توسط شهردار وقت -حاج ارفع‌الملک جلیلی- بنیان نهاده شد که از جملهٔ عمارت‌های تاریخی و مستحکم این شهر به شمار می‌رود.
«قاسم‌خان امیرتومان» (والی) از دانش‌آموختگان دانشگاه سن‌سیر فرانسه نخستین شهردار تبریز بود که چاپخانهٔ سربی، چراغ برق، تراموا و تلفن را برای نخستین‌بار در سطح کشور در این شهر دایر نمود. هم‌چنین در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، «شیفته بدرآذر» به‌عنوان نخستین شهردار زن در تاریخ تبریز به‌سمت شهرداری منطقهٔ ۶ این شهر منصوب شد.
== مشکلات شهری ==
=== آلودگی هوا ===
تبریز دومین شهر آلودهٔ ایران است و میزان آلودگی هوا در این شهر روزبه‌روز افزایش یافته و شدیدتر می‌شود. مهم‌ترین علت آلودگی هوای تبریز، حمل و نقل درون‌شهری است و وجود صنایع بزرگ و مادر در پیرامون شهر نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار بر آلودگی هوای این شهر به‌شمار می‌رود.
براساس یک طرح آمارگیری که در سال ۱۳۷۹ خورشیدی صورت گرفت، روزانه در سطح تبریز ۵۵۸٫۱۶۷۱ تن مواد آلوده‌کننده تولید می‌شود که از این مقدار منابع بزرگ صنعتی ۲۸۶٫۱۰۰۱ تن، وسایط نقلیهٔ موتوری ۲۰۱٫۶۵۴ تن و فرآورده‌های نفتی مصرفی در اماکن تجاری، صنعتی و مسکونی ۷٫۱۶ تن را شامل می‌شوند.
=== حاشیه‌نشینی ===
در اوایل دههٔ پنجاه خورشیدی و پس از وقوع انقلاب سفید، به دلیل ایجاد کارخانه‌های متعدد صنعتی در تبریز، افراد بیکار ساکن شهرها و روستاهای اطراف، به‌دنبال یافتن شغل در این مراکز و اقامت در این شهر، به‌سمت تبریز سرازیر شدند. حاشیه‌نشینان در مدت کوتاهی برای خود خانه‌ای می‌ساختند و در این خانه‌ها ساکن می‌شدند. خانه‌های آنان از ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی همچون آب، برق، گاز و تلفن بی‌بهره بود. گسترش این امر باعث ایجاد محله‌های بزرگ حاشیه‌نشین در پیرامون تبریز شد و در طی چندسال، چهرهٔ این شهر را تغییر داده و آن را با مشکلات متعددی روبه‌رو کرد.
امروزه تبریز در حدود ۴۰۰٬۰۰۰ نفر حاشیه‌نشین را در خود جای داده‌است. حاشیه‌نشینان به‌طور عمده در مناطق حاشیه‌ای شمال، شمال غرب و جنوب این شهر ساکن شده‌اند که از میان این مناطق می‌توان محله‌های آخماقیه، حافظ، خلیل‌آباد، داداش‌آباد، سیلاب، طالقانی، عباسی، کشتارگاه، لاله، مارالان، منبع و یوسف‌آباد را نام برد که حدود ۳۰ کیلومتر مربع از مساحت تبریز را اشغال نموده‌اند.
== جای‌های دیدنی و تفریحی ==
=== سینما ===
تبریز مهد سینما و تئاتر ایران بوده و پیشینهٔ ورود هنرهای مدرن به این شهر به بیش از یک و نیم سده می‌رسد. پیش از ورشکستگی سینمای ایران در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، تبریز ۱۵ باب سالن سینما را در خود جای داده بود که امروزه تنها ۷ باب از آن‌ها سالم باقی مانده‌است؛ هم‌چنین در این مدت تنها یک باب سالن سینمای جدید بهنام سینما ناجی در این شهر به بهره‌برداری رسیده‌است.
برپایهٔ استانداردهای بین‌المللی، باید برای هر یک میلیون نفر ۱۶۰ باب سالن سینما وجود داشته باشد؛ این در حالی است که برای هر یک میلیون شهروند تبریزی تنها ۳٫۵ باب سالن سینما وجود دارد. یکی از دلایل رکود سینما در تبریز، عدم استقبال مناسب شهروندان از سالن‌های سینما به‌جهت قاچاق فیلم‌های سینمایی و عدم اجرای قانون حق تکثیر در ایران است.
برای نجات صنعت سینما در تبریز، مجتمع سینمایی این شهر با ۹۰۰ متر مربع زیربنا، شامل ۲ سالن مجزا برای سینما و تئاتر که هریک گنجایش ۳۵۰ نفر را دارند، فعالیت خود را از سال ۱۳۸۶ خورشیدی آغار نموده‌است؛ هم‌چنین دومین شهرک سینمایی ایران در تبریز تأسیس خواهد شد. این شهرک توسط داریوش ارجمند و همکارانش به بهره‌برداری خواهد رسید.
=== نمایشگاه بین‌المللی ===
نمایشگاه بین‌المللی تبریز بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی در سطح ایران است. این نمایشگاه با ۴ کیلومتر مربع وسعت در ورودی شرقی تبریز (دروازهٔ تهران) واقع شده و با فضای مفید به میزان یک کیلومتر مربع به صورت ۹ سالن نمایش مسقف جمعاً به متراژ ۵۰٬۰۰۰ متر مربع و فضای باز نمایشی به میزان ۲۰٬۰۰۰ متر مربع، جایگاه بسیار مهمی در سطح منطقهٔ خاورمیانه پیدا کرده‌است.
از امکانات و تجهیزات موجود در نمایشگاه بین‌المللی تبریز می‌توان به آمفی‌تئاتر روباز، بوفه، پارکینگ اختصاصی، پست الکترونیک، تندیس مشاهیر آذربایجان، جادهٔ اختصاصی، خیابان‌های ارتباطی، رستوران، ساختمان‌های اداری، سرویس‌های بهداشتی، فضای سبز، قهوه‌خانهٔ سنتی، تأسیسات آب، برق و تلفن، گلخانهٔ اختصاصی، مرکز مخابرات راه دور و بین‌المللی، مسجد و وضوخانه و میادین، استخرها و آب‌نماها اشاره کرد.
=== فضای سبز ===
تبریز دارای ۱۳۲ پارک فعال است که این تعداد شامل ۴۵ پارک همسایه‌ای، ۵۲ پارک محله‌ای، ۲۵ پارک ناحیه‌ای، ۶ پارک منطقه‌ای و ۴ پارک شهری می‌شود. برپایهٔ یک طرح آمارگیری در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، مساحت فضای سبز این شهر در این سال بالغ بر ۸٫۵۴۸ کیلومتر مربع بوده که از این جهت سرانهٔ فضای سبز برای هر شهروند تبریزی در این سال بالغ بر ۵٫۶ متر مربع بوده‌است؛ هم‌چنین مساحت پارک‌های این شهر در این سال بالغ بر ۲٫۵۹۵ کیلومتر مربع بوده که از این جهت نیز سرانهٔ پارک‌ها برای هر شهروند تبریزی در این سال بالغ بر ۶٫۲ متر مربع بوده‌است. امروزه ۸ پارک مسافر در تبریز فعالیت می‌کنند که توان پذیرایی از ۱۰٬۰۰۰ مسافر را به‌طور همزمان دارند.
شهرداری تبریز با اجرای طرح‌های متعدد توسعهٔ فضای سبز در ارتفاعات عون بن علی، ایلگلی، باغ‌های تاریخی شهر نظیر چای‌کنار، رواسان و لاله، پارک بزرگ تبریز، پارک کوهستان، پارک‌های محله‌ای و کاشت یک میلیون اصله درخت در سطح شهر، سرانهٔ فضای سبز تبریز را از ۸ متر مربع در سال ۱۳۸۴ خورشیدی به ۱۲ متر مربع در سال ۱۳۸۹ خورشیدی افزایش داده‌است؛ هم‌چنین برپایهٔ طرح تبریز ۹۰ قرار است در سال ۱۳۹۰ خورشیدی، این میزان سرانهٔ فضای سبز به ۱۵ متر مربع برسد.
=== موزه‌ها ===
تبریز شماری موزه همچون موزهٔ آذربایجان و موزهٔ قرآن را در خود جای داده‌است:
؛ تصاویری از موزهٔ آذربایجان پرونده:Esmail_abad_pottery.JPG|سفالینه؛ هزارهٔ پنجم پیش از میلاد. پرونده:Jewel_antiquity_tabriz.JPG|جواهر؛ هزارهٔ اول پیش از میلاد. پرونده:Safavid_chinaware_tabriz.JPG|ظرف چینی؛ دورهٔ صفوی. پرونده:Qajar_jewel_box_.JPG|جعبهٔ جواهر؛ دورهٔ قاجار.
== آموزش ==
=== آموزش عمومی ===
تحصیلات ابتدایی به شکل مدرن در ایران از اواخر سدهٔ ۱۹ میلادی به وجود آمده‌است. اگرچه حکومت ایران و مبلغین مسیحی -که می‌خواستند از طریق فراهم‌آوردن امکانات آموزشی، تبلیغ دینی نمایند- در رشد تحصیلات ابتدایی نقش داشتند؛ ولی رشد آموزش ابتدایی در ایران، بیشتر از همه مدیون زحمت‌ها و تلاش‌های شخصی بهنام حاج میرزا حسن‌خان رشدیه -مردی مذهبی از طبقهٔ متوسط- بود. او که عمیقاً تحت تأثیر کتاب «احمد» و پیشرفت‌های آموزشی در شهر بیروت قرار گرفته بود، به تبریز بازگشت و در سال ۱۸۶۷ میلادی مدرسهٔ یک‌اتاقی‌اش را در این شهر تأسیس نمود. رشدیه برای کودکان متکا و میزهایی گذاشته بود که به بچه‌ها قابلیت این را می‌داد که به آسانی بنویسند.
مدرسهٔ رشدیه با مخالفت روحانیون مواجه شد که آن را تهدیدی برای سیستم آموزشی خود می‌دانستند. رشدیه مأیوس و ناامید، خود را به صورت اختیاری به مصر تبعید کرد. حدود ده سال بعد، حاکم آذربایجان از وی دعوت کرد که به تبریز بازگردد و مدرسه‌اش را راه بیندازد. با بازگشت او به تبریز، این‌بار مدرسهٔ رشدیه مورد استقبال زیاد روبه‌رو شد و وی شهرت بسیاری پیدا کرد؛ به‌طوری که پادشاه ایران از او خواست که مدرسه‌ای هم در تهران به شکل مدرن تأسیس کند و ۳۶٬۰۰۰ ریال جهت ارتقای تحصیلات ابتدایی تخصیص داده‌شد.
در سال تحصیلی ۱۳۸۷-۱۳۸۶ خورشیدی، شمار دانش‌آموزان تبریز بالغ بر ۲۹۵٬۸۱۳ نفر بوده که این تعداد، ۴۲٫۷ درصد از کل دانش‌آموزان استان آذربایجان شرقی را شامل می‌شود. هم‌چنین شمار مراکز آموزشی این شهر ۱٬۸۷۵ باب و شمار کادر آموزشی آن بالغ بر ۱۶٬۴۲۹ نفر بوده‌است. تراکم دانش‌آموزان در کلاس‌های درس تبریز معادل ۲۵٫۶۸ نفر دانش‌آموز برای هر کلاس بوده که نسبت به سایر مناطق استان وضعیت نامطلوبی محسوب می‌شود.
=== آموزش عالی ===
نخستین دانشگاه در ایران مدرسهٔ دارالفنون بود که تأکید برروی موضوعات نظامی، مهندسی، پزشکی و هنر داشت. حدود پنج سال بعد از آن، مدرسه‌ای نظامی نیز در تبریز و هم‌چنین در اصفهان افتتاح شد. امروزه تبریز دارای مؤسسه‌های آموزش عالی متعددی است که از میان آن‌ها می‌توان دانشگاه تبریز و دانشگاه صنعتی سهند را نام برد.
دانشگاه تبریز در خردادماه ۱۳۲۵ خورشیدی و در زمان حکومت دموکراتیک آذربایجان بهنام «آذربایجان اونیورسیته‌سی» تأسیس شد؛ اما پس از سقوط آن حکومت، با نام دانشگاه تبریز فعالیت خود را ازسر گرفت. این دانشگاه در آغاز با دو دانشکدهٔ ادبیات و پزشکی شروع به کار نمود؛ ولی بعدها به دو دانشگاه مجزا -یعنی تبریز و علوم پزشکی تبریز- تقسیم شد. دانشگاه تبریز درحال حاضر با بیش از ۱۱٬۰۰۰ نفر دانشجو و حدود ۵۰۰ نفر هیئت علمی، ۲۰۰ آزمایشگاه تخصصی و عمومی که برخی از آن‌ها در سطح جهان و برخی در سطح خاورمیانه منحصر به‌فرد هستند، موزهٔ تاریخ و فرهنگ، حوزهٔ جانورشناسی، حوزهٔ زمین‌شناسی، مرکز پردازش تصاویر ماهوارهای و مراکز و مؤسسه‌های تحقیقاتی و پژوهشی، محیط آموزشی و دانشگاهی بزرگی را در سطح کشور فراهم آورده‌است.
دانشگاه صنعتی سهند در شهر جدید سهند از سال ۱۳۶۸ فعالیت خود را آغاز نمود. این دانشگاه در سال ۱۳۸۶ و پس از گذشت هجده سال از تاریخ تأسیس‌اش، به فعالیت آموزشی خود در ۱۱ رشته در مقطع کارشناسی، ۳۸ رشته در مقطع کارشناسی ارشد و ۴ رشته در مقطع دکتری ادامه می‌داد.
در سال تحصیلی ۱۳۸۶-۱۳۸۵ خورشیدی، شمار دانشجویان دانشگاه‌های مختلف تبریز بالغ بر ۵۵٬۳۰۰ نفر بوده که از این تعداد، ۲۴٬۱۹۷ نفر در دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، ۱۳٬۰۳۹ نفر در دانشگاه تبریز، ۵٬۵۹۳ نفر در دانشگاه پیام نور تبریز، ۳٬۶۵۵ نفر در دانشگاه تربیت معلم آذربایجان، ۳٬۰۰۰ نفر در دانشگاه علوم پزشکی تبریز، ۲٬۶۶۶ نفر در دانشگاه نبی‌اکرم، ۱٬۵۷۳ نفر در دانشگاه صنعتی سهند، ۸۶۵ نفر در دانشگاه هنر اسلامی تبریز و ۷۱۲ نفر در دانشگاه سراج مشغول به تحصیل بوده‌اند.
== صنعت ==
تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی و تجارتی ایران است و در زمینهٔ صنعت نساجی، ماشین‌سازی و پتروشیمی فعالیت زیادی دارد. تبریز مدت‌ها است که مرکز هنر و صنایع دستی (به خصوص سرامیک، سفال، جواهرآلات و نقره‌کاری) بوده‌است. اما فرش مهم‌ترین صادرات صنایع دستی آن به‌شمار می‌رود. فرش تبریز به‌علت طراحی ویژه و کیفیت بالا دارای شهرت جهانی است که صادرات آن یکی از منابع قابل توجه ارزی به‌شمار می‌آید.
در زمینهٔ صنعت چرم نیز تبریز جزء پیشتازان است و کیف و کفش آن عموماً دارای کیفیت بالایی است. در سال ۱۳۸۷ حدود ۹۰ درصد از ۳۰ میلیون جفت کفش تولیدی در کشور در تبریز تولید شده‌است.
=== کارخانه‌های صنعتی ===
کارخانه‌های صنعتی تبریز پس از سال ۱۳۴۵ خورشیدی و با احداث کارخانه‌های تراکتورسازی و ماشین‌سازی رونق پیدا کردند و این شهر به‌عنوان یک قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته شد. امروزه بیش از ۵۵ درصد از کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان آذربایجان شرقی در شهر تبریز مستقر شده‌اند که این امر سبب مهاجرت نیروی کار موردنیاز برای فعالیت در این کارگاه‌ها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیده‌است.
صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک و چرم در این شهر مشغول فعالیت هستند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آجر آذربایجان، بافندگی لایکو، بلبرینگ‌سازی ایران، پالایشگاه تبریز، پشم تبریز، پیستون‌سازی، تخت‌خواب فروزان، تختهٔ فشاری نئوپان، تراکتورسازی تبریز، ترموپلاس، چرم‌سازی تبریز، حولهٔ برق‌لامع، خانه‌سازی ایرداک، دورمن دیزل، دیزل ایدم، ریسندگی پشمینهٔ تبریز، شرکت سهامی خانه‌های مسکونی تبریز، شرکت سهامی سیمان صوفیان، شیر پاستوریزه، کبریت‌سازی توکلی، کبریت‌سازی ممتاز، گچ ساختمانی آذربایجان، لیلاند دیزل ایران، ماشین‌سازی تبریز، موتوژن، موکت تبریز، نساجی تبریز، نوشابه‌سازی پپسی‌کولا، نوشابه‌سازی کوکاکولا، نیروگاه بزرگ حرارتی و هاکسیران دیزل در تبریز فعالیت می‌کنند.
== بخش‌ها ==
=== گسترش شهر ===
تبریز در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آن‌ها انجام می‌پذیرفته‌است. بعدها در امتداد این دروازه‌های تاریخی، بازارچه‌هایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هرمنطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفته‌رفته در پیرامون این بازارچه‌ها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچه‌ها به هم متصل شدند و محله‌های جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند.
امروزه باتوجه به گسترش روزافزون تبریز، این قسمت از شهر که بازار تبریز و سایر بازارچه‌های قدیمی و جدید را در درون خود جای داده، به‌عنوان مرکز شهر شناخته می‌شود. این منطقه از سمت شمال به خیابان شمس تبریزی، از سمت جنوب به محله‌های چرنداب و لیل‌آباد، از سمت شرق به خیابان‌های ثقهالاسلام و خاقانی و از سمت غرب به خیابان‌های راسته‌کوچه و شریعتی محدود شده‌است.
=== مناطق شهری ===
برپایهٔ آخرین تقسیمات اداری، شهر تبریز از ۱۰ منطقهٔ مستقل شهرداری تشکیل یافته‌است. براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ خورشیدی، از مجموع ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر جمعیت تبریز، ۳۱۴٬۰۷۱ نفر در منطقهٔ ۱، ۲۸۰٬۲۶۱ نفر در منطقهٔ ۲، ۳۲۷٬۷۹۹ نفر در منطقهٔ ۳، ۳۰۱٬۵۶۱ نفر در منطقهٔ ۴، ۶۵٬۰۹۲ نفر در منطقهٔ ۵، ۲۴٬۶۲۷ نفر در منطقهٔ ۶، ۴۸٬۴۵۴ نفر در منطقهٔ ۷ و ۱۷٬۰۷۰ نفر در منطقهٔ ۸ ساکن بوده‌اند. براساس همین آمار، منطقهٔ ۳ پرجمعیت‌ترین و منطقهٔ هشت کم‌جمعیت‌ترین منطقهٔ این شهر به‌شمار می‌رود.
در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، مناطق ۹ و ۱۰ شهرداری تبریز نیز تأسیس شدند. هدف از ایجاد شهرداری منطقهٔ ۹، بهبود وضعیت پروژه‌های عمرانی این منطقه نظیر شهرک‌های آذران و خاوران در خارج از محدودهٔ حوزهٔ استحفاظی این شهرداری بوده‌است. منطقهٔ ۱۰ شهرداری تبریز نیز از پیوستن بخش‌هایی از مناطق ۱، ۴ و ۸ در بخش شمالی این شهر تأسیس شده‌است.
=== محله‌ها ===
تبریز از محله‌ها، شهرک‌ها و کوی‌های ذیل تشکیل یافته‌است:
== حمل و نقل ==
=== فرودگاه بین‌المللی ===
فرودگاه بین‌المللی تبریز در سال ۱۳۲۶ خورشیدی تأسیس شد و فعالیت‌های خود را به‌طور رسمی از سال ۱۳۳۸ خورشیدی آغاز نمود. این فرودگاه در سال ۱۳۷۰ خورشیدی به فرودگاه بین‌المللی ارتقا یافت و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی به‌عنوان یکی از فرودگاه‌های آسمان‌باز ایران شناخته شد.
پروازهای خارجی فرودگاه بین‌المللی تبریز شامل پروازهای تبریز-ازمیر، تبریز-اسپارتا، تبریز-استانبول، تبریز-بغداد، تبریز-جده، تبریز-دبی، تبریز-دمشق و تبریز-مدینه است. پروازهای داخلی نیز به صورت هفتگی و روزانه از این فرودگاه انجام می‌پذیرد که شامل پروازهای تبریز-اصفهان، تبریز-اهواز، تبریز-بندرعباس، تبریز-تهران، تبریز-رشت، تبریز-شیراز، تبریز-عسلویه، تبریز-کیش، تبریز-ماهشهر و تبریز-مشهد می‌باشد. هم‌چنین شرکت‌های هواپیمایی آتا، آسمان، ارم، ایران، ایران ایرتورز، تابان، ترکیه، فارس قشم، کاسپین، کیش و نفت به فرودگاه بین‌المللی تبریز پرواز دارند.
=== راه‌آهن ===
کارهای ساختمانی راه‌آهن تبریز از سال ۱۲۹۱ در محور تبریز-جلفا و صوفیان-رازی (در مرز ترکیه) شروع و در سال ۱۲۹۵ محور تبریز-جلفا با ۱۴۹ کیلومتر مورد بهره‌برداری قرار گرفت. دومین خطی که پس از تکمیل راه‌آهن سراسری اقدام به ساخت آن گردید، خط تهران-تبریز بود که ساخت این خط در روز ۱۸ آبان ۱۳۱۷ از تهران شروع و در روز ۱۴ آبان ۱۳۲۱ ساختمان و ریل‌گذاری آن تا میانه خاتمه یافت و بلافاصله بهره‌برداری از آن آغاز شد. تنها خط بین‌المللی راه‌آهن تبریز، خط تبریز-نخجوان می‌باشد. از خطوط داخلی راه‌آهن تبریز می‌توان به خطوط تبریز-تهران، تبریز-مشهد و تبریز-سلماس اشاره کرد.
=== پایانهٔ مسافربری ===
پایانهٔ مسافربری تبریز، نخستین پایانهٔ مسافربری در سطح ایران است که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی طرح احداث آن مطرح شد. از سال ۱۳۴۷ خورشیدی عملیات اجرایی این پایانه شروع شده و سرانجام در سال ۱۳۵۲ خورشیدی به بهره‌برداری رسید. سازمان پایانه‌های مسافربری تبریز نیز در سال ۱۳۷۴ خورشیدی تأسیس شده‌است.
پس از احداث پایانهٔ مسافربری تبریز در باغ گلستان، نخستین اتوبوس مسافربری از طریق آن به مقصد مراغه در تاریخ ۲۹ دی ۱۳۵۲ خورشیدی حرکت نمود. پس از این تاریخ رفته‌رفته این پایانه به اکثر شهرهای داخل و خارج استان سرویس‌دهی داد. در سال ۱۳۷۴ خورشیدی پایانهٔ مسافربری تبریز به مکانی در حاشیهٔ بزرگراه شهید کسایی منتقل شد و پایانهٔ مسافربری جدید این شهر در این مکان احداث گردید.
=== قطار شهری ===
عملیات اجرایی قطارشهری تبریز از سال ۱۳۸۰ آغاز شده‌است. متروی تبریز در پنج مسیر ساخته می‌شود که پس از تهران بیش‌ترین تعداد خطوط مترو در ایران را دارا است. چهار خط این راه‌آهن داخلی و یک خط آن خارج از حومه‌است. براساس برنامه‌ریزی انجام‌شده، مسیر اول به‌طول ۱۸ کیلومتر از میدان ایلگلی تا کوی لاله و مسیر دوم به‌طول ۲۷ کیلومتر از دانشگاه آزاد اسلامی تا قراملک خواهد بود. خط خارج از حومه (مسیر پنجم) نیز به‌طول ۲۰ کیلومتر از شهر جدید سهند تا تبریز خواهد بود. پیش‌بینی می‌شود قطارشهری تبریز قادر به جابه‌جایی ۳۰٬۰۰۰ نفر به وسیلهٔ ۳۰ قطار در هر ساعت و در هر جهت از مسیرهای پنج‌گانه باشد.
=== سامانه اتوبوس تندرو ===
سامانهٔ اتوبوس تندرو پس از تهران در تبریز به اجرا درآمده‌است. این سامانه در دو خط اجرا شده است و محدودهٔ تردد خط اول این سامانه از میدان بسیج (در شرق شهر) تا میدان راه‌آهن (در غرب شهر) می‌باشد که به‌طور کلی مسافتی حدود ۱۸ کیلومتر رفت و ۶۱ ایستگاه رفت و برگشت را شامل می‌شود. سامانهٔ اتوبوس تندرو در مسیر خود از خیابان امام خمینی -که خیابان اصلی تبریز محسوب می‌گردد- عبور می‌کند و هدف از آن کاهش ترافیک ایجادشده توسط خودروهای شخصی در سطح این خیابان است؛ چراکه خیابان امام خمینی یکی از پرترافیک‌ترین خیابان‌های این شهر به‌شمار می‌رود.
اتوبوس‌های تندرو به امکاناتی نظیر سیستم‌های اطلاع‌رسانی، تابلوهای متغیر، نمایشگر اعلام مسیر، کولر و دیگر امکانات رفاهی مجهز شده‌اند. هم‌چنین با نصب دستگاه‌های جی‌پی‌اس در این اتوبوس‌ها، امکان ردیابی آن‌ها در هرلحظه از طریق مانیتورهای نصب‌شده در ایستگاه‌ها برای مسافران فراهم شده‌است. هم‌اکنون ۱۵۰ دستگاه اتوبوس تندرو در خطوط معین‌شده و در فاصلهٔ زمانی کم‌تر از یک دقیقه از ایستگاه‌های اتوبوس عبور می‌کنند.
=== تاکسیرانی ===
سازمان تاکسیرانی تبریز ۱۵٬۰۰۰ دستگاه تاکسی را ساماندهی کرده که این تعداد شامل ۹٬۰۰۰ دستگاه تاکسی پلاک قرمز، ۳٬۰۰۰ دستگاه تاکسی کمکی و ۳٬۰۰۰ دستگاه تاکسی مربوط به آژانس‌ها و شرکت‌های حمل و نقل خصوصی است. از طرح‌ها و پروژه‌های این سازمان می‌توان به افزایش شمار تاکسی‌ها، جلوگیری از فعالیت تاکسی‌های فرسوده، جلوگیری از فعالیت خودروهای شخصی و گازسوزکردن تاکسی‌ها اشاره کرد.
=== تراموا ===
طرح تراموای تبریز پس از مدت‌ها بررسی در شورای اسلامی این شهر مورد تصویب قرار گرفته و عملیات اجرایی آن آغاز شده‌است. برای اجرای این طرح بالغ بر ۹۰۰ میلیارد ریال هزینه شده‌است.
سامانه تراموای تبریز از دو خط رفت‌وبرگشت به طول ۱۵ کیلومتر تشکیل یافته و تا نیمهٔ دوم سال ۱۳۹۰ خورشیدی به بهره‌برداری خواهد رسید. این سامانه از بزرگراه آذربایجان (حدفاصل میدان آذربایجان و میدان جهاد)، بزرگراه آزادی (حدفاصل میدان جهاد و میدان آبرسان) عبور کرده و به یوسف‌آباد منتهی خواهد شد.
=== مونوریل ===
عملیات اجرایی مونوریل در تبریز آغاز شده‌است. مونوریل تبریز در محدودهٔ منطقهٔ مرکزی این شهر و در حدفاصل ارگ علی‌شاه تا بازار تبریز ساخته خواهد شد. این سامانه ظرفیت جابه‌جایی ۴۰ نفر را دارد و هدف از راه‌اندازی آن بازدید آسان گردشگران از جای‌های تاریخی تبریز است.
== رسانه‌ها ==
=== صدا و سیما ===
رادیو تبریز به‌عنوان دومین رادیوی ایران از سال ۱۳۲۵ خورشیدی فعالیت خود را آغاز نمود. این رادیو پس از سال ۱۳۷۶ خورشیدی در قالب شبکهٔ استانی صدای مرکز آذربایجان شرقی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
تلویزیون تبریز در سال ۱۳۵۰ خورشیدی با فرستنده‌ای ۱۰۰ واتی افتتاح گردید. در آبان ۱۳۷۹ خورشیدی با راه‌اندازی شبکهٔ استانی سیمای مرکز آذربایجان شرقی، این تلویزیون تغییراتی را متحمل شد.
صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی در هفدهمین جشنوارهٔ مراکز صدا و سیمای ایران، چهارمین مرکز برتر پس از مراکز خوزستان، مازندران و گیلان شناخته شد.
=== نشریه‌ها ===
– روزنامهٔ انجمن تبریز
روزنامهٔ انجمن تبریز که از رمضان ۱۳۲۴ هجری شروع به فعالیت کرده بود، به دلیل فراهم‌آوردن اطلاعاتی راجع به شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران مشروطه و استبداد صغیر، مورد توجه خاص محققان معاصر قرار گرفته‌است. اهمیت این روزنامه در آن است که انتشار آن در دوران استبداد صغیر ادامه پیدا کرد. دلیل این امر آن بود که مردم تبریز بلافاصله پس از شنیدن خبر بمباران مجلس، به مبارزه علیه محمدعلی شاه پرداختند و در زمانی که حکومت مرکزی تقریباً تمام جراید را تعطیل کرده بود و از ورود روزنامه‌های خارجی جلوگیری به‌عمل می‌آورد، این نشریه به کار خود ادامه داد. مورخان معاصر، نسخه‌های به دست رسیده از روزنامهٔ انجمن تبریز را باارزش‌ترین اسناد برای مطالعهٔ دوران استبداد صغیر می‌دانند.
– تصاویری از نخستین نسخه‌های روزنامهٔ انجمن
پرونده:AnjomanTabriz1.jpg پرونده:AnjomanTabriz2.jpg پرونده:AnjomanTabriz3.jpg پرونده:AnjomanTabriz5.jpg
– دوران معاصر
هم‌اکنون ۵ روزنامه و ۱۳ هفته‌نامه در سطح تبریز فعالیت می‌کنند:
== سوغاتی‌ها ==
از سوغاتی‌های تبریز، شامل غذاهای سنتی، شیرینی‌ها، میوه‌ها و صنایع دستی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
=== غذاهای سنتی ===
دلمهٔ برگ، کوفته تبریزی، کوکو.
=== شیرینی‌ها ===
آجیل، اریس، باسلوق، پشمک، خشکبار، قرابیه و نوقا.
=== صنایع دستی ===
سفال‌گری، سوزن‌دوزی، قالی‌بافی، قلم‌زنی روی مس، کفش‌دوزی، کنده‌کاری، گل‌دوزی، گلیم‌بافی، معرق‌کاری، منبت‌کاری، نقاشی روی سرامیک، نقره‌کاری و نگارگری.
== شهرهای خواهر ==
تبریز با ۹ شهر جهان دارای پیوند خواهرخواندگی است:
== پانویس ==
== منابع ==
=== فارسی ===
=== عربی ===
=== انگلیسی ===
== پیوند به بیرون ==
– وب سایت شهر
* جامعه مجازی شهر تبریز (تبریزلی)
– مراکز شهری
* فرمانداری تبریز
* شهرداری تبریز
– در دانشنامه‌های دیگر
* مقالهٔ تبریز در لغت‌نامهٔ دهخدا
* مقالهٔ تبریز در دانشنامهٔ جهان اسلام
* مقالهٔ مکتب نگارگری تبریز در دانشنامهٔ جهان اسلام
– نقشه‌ها
* نقشهٔ تبریز (پی‌دی‌اف)
* نقشهٔ تبریز (فلش)
About The Author
