استان خوزستان
استان خوزستان با مساحت ۶۴٬۰۵۷ کیلومتر مربع در جنوب غربی ایران در جوار خلیج فارس و اروندرود (شط العرب) قرار دارد و مرکز استخراج نفت ایران است. شهر اهواز مرکز استان خوزستان است.
خوزستان از شمال به استان لرستان، از شمال شرقی و شرق به استان چهار محال و بختیاری، از شمال غربی به استان ایلام، از شرق و جنوب شرقی به استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به خلیج فارس، و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود. این استان با جمعیّت ۴٬۲۷۴٬۹۷۹ نفر (سرشماری ۱۳۸۵) دارای ۸۶۶٬۹۱۳ خانوار است.{مدرک} استان خوزستان در محدوده ۴۷ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۳۹ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و ۲۹ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۵۸ دقیقه شمالی از خط استوا قراردارد.
خوزستان از جمله استان‌هایی است که در طول جنگ هشت ساله دچار آسیب و خسارت فراوانی شد. اشغال طولانی‌مدت برخی مناطق استان، موشک‌باران دایمی برخی شهرها و حملات هوایی و زمینی به شهرهای دزفول، بستان، هویزه (حویزه)، سوسنگرد(خفاجیه)، اهواز، شوش، شادگان(فلاحیه)، اندیمشک و بسیاری از مناطق دیگر، همه و همه باعث آسیب‌های فراوان به سرمایه‌های طبیعی و انسانی و زیرساخت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن شدند.
== اقتصاد و منابع طبیعی ==
در سال ۱۳۰۸ خورشیدی نخستین چاه نفت ایران توسط گروهی بریتانیایی به سرپرستی ویلیام ناکس دارسی در شهر مسجد سلیمان در خوزستان حفر و نفت از آن استخراج شد. این چاه که به «چاه شماره یک» مشهور است، نخستین چاه نفت در جهان است که از آن در مقیاس صنعتی نفت استخراج شده، و اولین گام در تاسیس صنعت نفت ایران و شرکت نفت انگلوپرشین بوده‌است. چاه شماره یک هم‌اکنون بصورت موزه تحت مدیریت شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب ایران (NISOC) اداره می‌شود. استان خوزستان غنی‌ترین استان ایران در زمینه‌ٔ منابع نفت و گاز است که در حال حاضر عمدهٔ درآمد کشور از راه صدور این دو محصول طبیعی حاصل می‌شود.
اهواز، مرکز صنایع پخش نفت و گاز در خوزستان و لرستان است. پالایشگاه آبادان و پتروشیمی بندر امام خمینی و پتروشیمی ماهشهر از جمله صنایع وابسته به نفت در این استان هستند.
کارخانجات ذوب و فولادسازی و محصولات آهنی و فولادی و لوله‌سازی از جمله صنایعی هستند که تأثیر به سزایی در اقتصاد منطقه و استان دارند. از جملهٔ این مجموعه‌ها می‌توان به لوله‌سازی خوزستان، گروه ملی صنعتی فولاد ایران، شرکت فولاد خوزستان، نورد کاویان اشاره کرد.
تا چندی پیش قابلیت کشتی‌رانی تجاری در رود کارون تا بندری در شهر اهواز وجود داشت و بخشی از بار ترانزیت تجاری از این راه منتقل می‌شد. اما در پی عدم رسیدگی این کاربرد درحال حاضر منتفی است و کشتی‌رانی تجاری عملاً انجام نمی‌گیرد. بندرهای آبادان و خرمشهر (با دسترسی از رود بهمن‌شیر) و ماهشهر و امام خمینی پیش از جنگ ایران و عراق از لحاظ تجاری اهمیت فراوانی داشتند و مجموعهٔ این بنادر با خط آهن خرمشهر-تهران مسیر پر اهمیتی برای حمل و نقل تجاری بود، اما در طول جنگ هشت ساله آسیب فراوانی دیدند و عملاً مخروبه و متروکه شدند و امروز با روندی بسیار کند به کسری از وضعیت سابق خود نزدیک می‌شوند.
آب فراوان رودهای کارون، کرخه و هندیجان، جراحی، مارون، اروند و دز که اکثراً جزو پرآب‌ترین رودهای ایران هستند و ساختار جلگه‌ای استان خوزستان، قابلیت بالقوه‌ٔ کشاورزی فراوانی در آن ایجاد کرده‌است. جدا از کشاورزی سنتی و نیمه مکانیزهٔ محصولات سنتی (مثل برنج، گندم، مرکبات و صیفی‌جات)، نیشکر هم به صورت صنعتی در قالب طرح توسعه نیشکر و صنایع جانبی استان خوزستان در ابعاد جغرافیایی وسیعی کاشته شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
از جمله صنایع جانبی قدیمی نیشکر در خوزستان، مجتمع کاغذسازی هفت‌تپه‌است که از دیرباز با استفاده از ضایعات نیشکر به تولید کاغذ می‌پردازد.
=== نام خوزستان ===
درباره واژه «خوزستان»، معانی و تعابیر فراوانی وجود دارد که قدمت و دیرینگی این خطه را آشکار می‌سازد. خوزی‌ها قوم اولیه ساکن این سرزمین بودند و با ایلامیان همتبار بودند. بنابر سنگ نوشته داریوش بزرگ، در دوران هخامنشی، خوجیا (Khavjiaa یا به پارسی باستان خشتره‌پاو) نام استان خوزستان بوده است. «ابن منظور» به سال ۷۱۱ ه.ق. در «لسان العرب» اشاره دارد: و الخوز جیل من الناس، اعجمی معرب، یعنی: «خوز» قوم یا قبیله‌ای از مردم عجمند. از سوی دیگر «خوز» را به معنی «شکر» و «نیشکر» نیز معنا می‌کنند. زیرا خاک حاصلخیز و بارور خوزستان، استعداد ویژه‌ای برای رشد این گیاه داشته و آنجا بهترین محصول نیشکر را به دست می‌داده‌است.
در کتاب «مجمع التواریخ و القصص» خوزستان به نام «حجوستان» و «حبوجستان و اجار» آمده‌است که به نظر می‌آید، برگرفته از زبان پهلوی با عناوین «حبوجستان» و حوجستان است. همچنانکه در بعضی از گویشهای رایج در این استان « بختیاری » برای ادای حرف «خ» از «ح» نیز بهره می‌گیرند. بنابراین واژگان «اوج»، «هوز»، «هوج»، «حوز» و «خوز» در سیر تحول و تطور لفظی با پسوند «ستان» و «اوجستان» به تدریج بر اثر سایش تلفظ، از «هوجستان» به «خوزستان» تغییری یافته‌است.در متون پارتی نیز واژه هوزستان اشاره به همان نام خوزستان در دوران نوین دارد.
در گویشهای فارسی باستان و زبان پهلوی «او» به «هو» قابل تغییر است؛ مانند «اورمزد» – «هورمزد» و «اوشمند» – «هوشمند» همچنانکه «هورداد و حورداد» را «خرداد» و «خورتات» نیز گفته‌اند. البته تا سالهای اخیر این اسامی را با حرف (ح) نیز می‌نوشته‌اند. از سوی دیگر «یاقوت حموی» واژه «خوز» را با نامهای «خوز» و «هوز» و «اهواز» و «هویزه» هم ریشه می‌داند. «اهواز» محرف واژه «اواز» و «اوجا» نیز هست که در کتیبه داریوش بیستون آورده شده و این نام در کتیبه نقش رستم «خواجا» یا «خوجا» حک شده که هزار سال پیش، مرکز حکومت نشین استان خوزستان بوده‌است. پس از هخامنشی، در دوران اشکانی، ساسانی و تمام دوران اسلامی شوشتر مرکز حکومتی خوزستان بوده‌است. در سال ۱۳۰۳ در پی شیوع بیماری وبا در شوشتر مرکز حکومتی خوزستان به اهواز منتقل شد و تا کنون نیز اهواز است.
در شاهنامهٔ فردوسی به تصحیح استاد جلال خالقی مطلق از این خطه با نام خوزیان یاد شده است. برای نمونه:
=== خوزستان در دوران باستان ===
«خوزستان» در دوران باستان، به‌ویژه، در دوره هخامنشی به دو ناحیه تقسیم می‌شد: بخش‌های شمال و شمال شرقی که انشان (انزان) نام داشت و سرزمینهای باصفا و کوهستانها و جنگلهای فراوانی را شامل بود، و ناحیه جنوبی که دارای آب و هوای گرم و مرطوب و دشتهای حاصلخیز و جلگه‌ای جنوبی که دارای آب و هوای گرم و مرطوب و دشتهای حاصلخیز و جلگه‌ای سرسبز و پرآب بوده که به قاره‌ای کوچک و مستعد می‌مانست. بخش‌های جنوبی که «عیلام» نام داشته یادآور تمدنهای دیرینه خوزستان است و بشدت تحت تأثیر فرهنگ «میان‌رودان» بوده و جغرافیای وسیعی را شامل می‌شده که حد فاصل لرستان و خوزستان و سواحل خلیج فارس امروزی است.
«استرابون» جغرافی‌دان عهد باستان، خوزستان را از حاصلخیزترین جلگه‌های جهان می‌داند. زیرا رودخانه‌های زیادی این دشت را آبیاری می‌کرده که امکان کشاورزی و آبادانی را در این منطقه میسر می‌ساخته‌است. شاید بر همین اساس بوده که عده‌ای بر این باورند که نام این سرزمین «هند» یا «اند» بوده که به معنی «جایی با آب‌های فراوان» است.
درباره آبادی مرکز خوزستان در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» تألیف «ابو عبدالله محمد بن احمد مقدسی» جهانگردی از بیت‌المقدس آمده‌است:
همچنین در سفرنامه «ابن بطوطه» جهانگرد مراکشی می‌خوانیم:
وجود مراکز علمی و فرهنگی همچون دانشگاه جندی شاپور در این استان دال بر اهمیت و رونق این منطقه‌است که استادان بزرگ دانش پزشکی را از یونان، مصر، هند و روم گرد هم آورده بوده‌است. این دانشگاه را نسطوریان مسیحی عراقی به‌نام خانواده بختیشوع ایجاد کردند. این دانشگاه پزشکی که به دستور شاپور اول (۲۴۱-۲۷۱ م) بنیان نهاده شد. توسط شاپور دوم (ذوالاکتاف) مرمت و بازسازی گشت و در زمان انوشیروان تکمیل و توسعه یافت. دانشمندان و شاعران بزرگی همچون ابونواس حسن بن هانی اهوازی، که از ارکان شعر عرب است، عبداله بن میمون اهوازی، نوبخت اهوازی منجم و فرزندانش، جورجیس پسر بختشوع گندیشاپوری و شاعران عرب زبان شیعی، مانند ابن سکیت و دعبل خزائی که با اشعار خود ولایت و امامت را پاس داشته‌اند و زبان به مقاومت گشوده‌اند از همین منطقه برخاسته و در این دیار زندگی می‌کرده‌اند.
== شهرستان‌های خوزستان ==
استان خوزستان دارای ۲۴ شهرستان و۵۴ شهر و۵۲ بخش و ۱۱۲ دهستان و ۳۸۸۰ آبادی مسکونی و ۲۵۱۴ آبادی غیر مسکونی می‌باشد. نگاه کنید به: فهرست کامل شهرهای خوزستان.
=== آیین‌ها و مردم ===
استان خوزستان از تیره‌های گوناگون انسانی را در بر می‌گیرد. همچنین با اینکه بیشینه مردم این استان مذهب شیعه دارند، از دیرباز پیروان دیگر آیین‌ها نیز در این استان زیسته‌اند و می‌زیند. در شهر اهواز گروه اندکی صابئین(در خوزستان به آنها صُبّی می‌گویند) در کرانه رود کارون ساکنند و بیشتر به کار زرگری مشغولند.
همچنین پیروان آیین‌های کهن زرتشتی و نیز کلدانی در این استان و به ویژه شهر اهواز زندگی می‌کنند که پس از انقلاب ۵۷ از شمارشان کاسته شده‌است. در شهر آبادان شماری از ارمنیان می‌زیند. این گروه تا پیش از انقلاب جمعیت بیشتری داشتند ولی امروزه تنها چند خانوار از اینان در شهرهای آبادان و اهواز می‌زیند. همچنین گروهی از پیروان آیین بهایی {مدرک} در این استان زندگی می‌کنند. پیروان دیگر آیین‌ها و مردمان دیگری نیز در اینجا می‌زیسته‌اند که امروزه به جا نمانده‌اند. تا پیش از انقلاب شماری از پیروان آیین‌های هندو و سیک و… نیز در بخش‌های صنعتی این استان می‌زیستند که امروز تنها بازمانده معبدهایشان در شهرهایی چون آبادان به جا مانده‌است.
== میراث فرهنگی و گردشگری استان خوزستان ==
فهرست میراث فرهنگی، گردشگری و دیدنیهای دوران جنگ به تفکیک شهرستان
* یادمان شهید تندگویان
* یادمان والفجر هشت (اروندکنار)
* قدمگاه خضر نبی (ع)
شهر آبادان
* آرامگاه سید احمد
* آرامگاه سید محمد ابوتامه
* بازار ته لنجی ها
* بازار ماهی فروشان
* برج آب شماره یک
* برج آب شماره دو
* بقایای سینما رکس
* بندر و اسکله ها
* پالایشگاه آبادان
* خانه بچاری
* قبرستان انگلیسی ها
* کلیسا ارامنه
* مجموعه ساختمانهای انکس
* مدرسه رازی
* مدرسه مهرگان
* مسجد رنگونی ها
* منازل محله بریم
* موزه آبادان
* آرامگاه بابا احمد
* آرامگاه شاه قطب الدین
* آرامگاه شاهزاده احمد در مازو
* بقایای شهر باستانی لوور
* بقایای شهر عیلامی زعفران
* پای پل
* پل صیحه (آباره عباس خان)
* تپه باستانی طولایی
* سد و دریاچه کرخه
* قلعه توران
* قلعه زره
* قلعه صالح آباد
* یادمان دوکوهه (دفاع مقدس)
* پارک جنگلی گمبوعه (جاده سوسنگرد)
* تالاب بامدژ (جاده شوش)
* گورستان باستانی زرتشتیان
شهر اهواز
* آرامگاه علی بن مهزیار اهوازی
* بیمارستان امام خمینی (جندیشاپور)
* پارک جنگلی شهروند
* پارکها و بلوارهای ساحلی
* پل سیاه
* پل سفید (پل معلق)
* خانه قدیمی ماپار
* خانه قدیمی معین التجار
* دانشسرای مقدماتی پسران
* دانشکده سه گوش
* کاروانسرای معین التجار
* منازل بانک ملی
* هتل قو
* تالاب میانگران
* خنگ اژدر
* روستای باستانی شمی
* سد و دریاچه کارون سه
* عمارت طاق طویله
* قلعه کژدم
* نقش برجسته شهسوار
* نقش برجسته کول فرح
* نقش برجسته کهباد
* نقش برجسته کمالوند
* نقش برجسته یار علی وند
شهر ایذه
* اِشکَفتِ سلمان
* امامزاده ابراهیم
* پل ساسانی
* قلعه تل
* کاروانسرای ارغوانی
* محوطه باستانی منجنیق (نهر اربق)
* منطقه سیاحتی مال آقا
* پارک جنگلی تشان
* بقایای شهر باستانی ارجان
* کتیبه‌های تنگ تکاب
* زیارتگاه امام رضا (ع)
* تپه باستانی خندق
* پل امام رضا (ع)
* پل خیر آباد
* پل دیلمان
* پل کسری
شهر بهبهان
* آرامگاه بشیر و نذیر
* امامزاده حیدر
* قلعه مدرسه
* کاروانسرای دژ مهتابی
* مدرسه خیر آباد
* مسجد جامع اتابکان
* موزه بهبهان
* جزیره مینو
* کاخ فیلیه
* مناطق عملیاتی کربلای پنج و بیت المقدس
* یادمان شرق کارون
* یادمان شهدای بهبهان
* یادمان شهدای رمضان
* یادمان شهدای شلمچه
شهر خرمشهر
* بازار ماهی فروشان
* بندر و گمرک خرمشهر
* پل جدید خرمشهر
* پل قدیم خرمشهر
* مسجد جامع خرمشهر
* موزه و یادمان دفاع مقدس خرمشهر
* آبشار شوی
* سد ودریاچه دز
* آرامگاه پیر رود بند
* آرامگاه یعقوب لیث صفاری (شاه ابوالقاسم)
* بقایای شهر باستانی گُندی شاپور
* تپه باستانی چُغامیش
* منطقه حفاظت شده حیات وحش دز
* هور مزرعه
شهر دزفول
* آرامگاه شیخ اسماعیل (سبزقبا)
* آسیابهای دزفول
* بازار قدیم دزفول
* بقعه سید محمود
* بقعه شاه رکن الدین
* پل قدیم (دزفول)
* خانه تیزنو
* مسجد جامع دزفول
* مسجد لب خندق
* موزه مردم‌شناسی دزفول
* آثار باستانی ام دبس
* پل سابله
* تالاب هور العظیم
* تپه‌های باستانی الله اکبر
* قدمگاه خضر نبی (ع)
* قدمگاه زین العابدین (ع)
* قدمگاه صاحب الزمان (عج)
* منطقه حفاظت شده کرخه
* یادمان شهدای چزابه
* یادمان شهید آوینی
* یادمان شهید چمران
* آرامگاه علمدار (سید میر صالح)
* آرامگاه هرمز ساسانی
* بقایای شهر باستانی مختارک
* تَل برمی
* سد باستانی جره
* عمارت صمیمی
* غار صیدون کبوتری
* قلعه امیر مجاهد
* قلعه تاشار
* قلعه دا و دختر (مادر و دختر)
* قلعه یزدگرد
* تالاب بین‌المللی شادگان
* ایوان کرخه
* محوطه باستانی هفت تپه
* معبد باستانی چغازنبیل
* منطقه حفاظت شده شوش
* موزه هفت تپه
* یادمان فتح المبین (دفاع مقدس)
شهر شوش
* آرامگاه دانیال نبی (ع)
* آرامگاه دعبل خزاعی
* بقایای شهر باستانی پیشه وران
* بقایای شهر باستانی شاهی
* تپه باستانی آکروپل
* قلعه شوش
* کاخ باستانی آپادانا
* کاخ باستانی اردشیر دوم
* کاخ باستانی داریوش
* کاخ باستانی شائور
* موزه شوش
* بقایای شهر باستانی دستووا
* بقایای شهر باستانی عسگر مکرم
* چشمه آب معدنی گراب
شهر شوشتر
* آرامگاه امامزاده عبدالله
* آرامگاه بَراء ابن مالک انصاری
* آرامگاه سید محمد گلابی
* آرامگاه شیخ شوشتری
* بند میزان
* پل شادروان
* پل لشگر
* تپه باستانی چُغا
* تخت قیصر
* خانه قدیمی مرعشی
* خانه قدیمی مستوفی
* خانه قدیمی معین التجار
* سازه‌های آبی شوشتر
* عمارت کلاه فرنگی
* قلعه سَلاسِل
* مسجد جامع شوشتر
* مقام صاحب الزمان (عج)
* نهر داریون
* قلعه رستم عقیلی
* بقعه زیارتی محمدابن زید
* تپه باستانی چغا
* گچ سنگی
* آبشار پل پرزین
* کوه طبل خانه
* بقایای عمارت تل کافران
* آرامگاه هفت شهیدان
* برد نشانده
* بقایای شهر باستانی بنه وار
* تپه باستانی کلگه زری
* تپه باستانی گلگیر
* سد و دریاچه شهید عباسپور
* صُفه سلیمان (سر مسجد)
* منطقه حفاظت شده جنگلی شیمبار
شهر مسجد سلیمان
* پالایشگاه مسجد سلیمان
* چاه نفت شماره یک
شهرستان هندیجان
* شهر باستانی آسک
* شهر باستانی مهرویان
* شهر باستانی ریو اردشیر
* قلعه باستانی باسیف
* بقایای بافت قدیم شهر هویزه
* یادمان شهدای طلائیه
* یادمان شهدای هویزه
== مشاهیر استان خوزستان ==
برای دیدن اهالی سرشناس این استان :رده:اهالی استان خوزستان را ببینید.
== خوزستان در جنگ ایران و عراق ==
این استان از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا آخرین روز جنگ ایران و عراق همواره صحنه عملیاتهای مختلف ایران برای بازپس گیری مناطق اشغال شده توسط نیروهای ارتش عراق بود. در آغاز جنگ شهرهایی چون سوسنگرد، دزفول، اندیمشک، خرمشهر، آبادان و اهواز که مرکز استان است مرتبا هدف حملات موشکی و توپخانه ارتش عراق قرار داشتند.
== باستان‌شناسی خوزستان ==
شهرستان مسجد سلیمان
* معبد بردنشانده
* صفه سر مسجد
* شهرستان شوش
* چغازنبیل ثبت شده در فهرست آثار میراث جهانی
* سازه‌های آبی شوشتر (مجموعه آبشارها، آسیابها، پلها و سدهای باستانی) ثبت شده در فهرست آثار میراث جهانی
* قلعه سلاسل(شوشتر)
* کاخ آپادانا
* بند میزان
* پل لشکر
* آرامگاه دانیال نبی
* قلعهٔ باستانی شوش
* برج کلاه فرنگی
* پل شادروان
* آرامگاه یعقوب لیث
* الیماییس
* ارجان
* تپهٔ چغا در گتوند
* آتشگاه مسجدسلیمان
* شیرهای سنگی بختیاری
شهر باستانی ایذه (آیاپیر، آنزان، انشان، مالمیر)
* منطقه باستانی کول فرح ایذه
* منطقه باستانی اشکفت سلمان ایذه
آبادان
* کلیسا آبادان
== منبع و پیوند به بیرون ==
* وب‌گاه استانداری خوزستان
* پورتال استان خوزستان
* پایگاه اطلاعات تجاری خوزستان
* وب‌گاه سازمان تبلیغات اسلامی استان خوزستان
* راهنمای گردشگری استان خوزستان
* اداره کل امور عشایر خوزستان
* اداره پست استان خوزستان
* شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب ایران
* سایت جامع دفاع مقدس
* پایگاه اینترنتی حوزه هنری استان خوزستان
== منابع ==
About The Author
