لکی

Posted On نوامبر 12, 2014

زبان لَکی (که گویش لکی هم نامیده شده) زبان طوایف لک از زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی رایج در مناطق غرب ایران است. حدود یک‌ونیم میلیون نفر شامل یک میلیون نفر با زبان مادری (۲۰۰۲) به این زبان سخن می‌گویند.

برخی منابع آن را زبانی مستقل{مدرک}، برخی آن را از شاخه لری و برخی مرتبط با زبان‌های کردی‌تبار دانسته‌اند.

== تبارشناسی ==

منابع گوناگون نظرهای گوناگونی را در مورد تبار زبانی لکی ارائه می‌دهند. چنین به نظر می رسد که روند اخذ هویت کردی که از سده‌ها پیش مردم گوران مناطق اردلان (به مرکزیت سنندج) و سرزمین کرمانشاه در بر گرفت، در منطقه لک‌نشین تکمیل نشده و باعث مناقشه‌آمیز بودن موضوع تعلق قومیتی لک‌ها شده‌است. نتیجتا چنین به نظر می رسد که لکی از هر دو زبان‌ کردی‌تبار و لری‌تبار عناصری داراست.

=== نظریه کردی‌تبار ===

لهجه های جنوبی کردی یا (جنوب شرقی) شامل تعداد زیادی لهجه های منفرد و متفاوت نظیر (کرمانشاهی، کلهری، سنجابی، لکی فیلی) در استانهای کرمانشاه، کردستان، ایلام و لرستان در غرب ایران و نیز در شرق عراق می باشند.

دائرهالمعارف بریتانیکا لکی را لهجه‌ای از زبان کردی نام می برد. و شماری دیگر از منابع نیز لکی را در شاخه زبان‌های کردی از شاخه زبان‌های ایرانی‌تبار غربی قرار داده‌اند. در کتاب “دائرهالمعارف اسلام” آمده است که: در لرستان (منظور ایالت قدیمی لرستان است) برخی اقوام کرد (قبایل لک در شمال و همچنین در بین فیلی ها، ایل محکی) زندگی می کنند.

دهخدا در مورد لک‌ها و لهجه لکی می نویسد: کردهای لکی در لرستان ساکن و خوش هیکل و تنومندند. رنگ آنها گندمی و مویشان سیاه یا خرمایی تیره‌است. لهجه لکی؛ لهجه‌ای از زبان کردی که مردم هرسین و توابع بدان سخن گویند. دایره المعارف بزرگ اسلامی نیز، لکی را لهجه‌ای از زبان کردی دانسته است؛ زبانشناس کانادایی آنونبی نیز در مورد لکی نوشته است که نظر فتاح را قبول دارد که لکی را در میان زبان های کردی طبقه بندی کرده است.

به گفته یکی از منابع، ترکیب و واژه‌های لکی به طور گسترده‌ای به لری، که خود یکی از زبان‌های فارسی‌تبار و زیرشاخه زبان‌های جنوب غربی-ایرانی است، تغییر کرده‌اند. ولی ساختار اصلی دستوری و افعال لکی «همانند دیگر لهجه‌های کردی» در زمره زبان‌های شمال غربی ایرانی قرار می‌گیرد. این ارتباط همچنین با مشاهده بقایای ساختار کنایی (ارگاتیو) در لکی که یک عیار زبان کردی{مدرک} است تصدیق می‌شود. بنابراین اصولاً زبان لکی شبیه به کردی و از لری متفاوت است.

=== نظریه لری‌تبار ===

۷۰ درصد واژگان لکی با زبان فارسی مشترک است. ۷۸ درصد با لری خرم‌آبادی و ۶۹ درصد با لری شمالی. لک‌های پیشکوه قویاً خود را لر می‌دانند و لک‌های پشتکوه پیوندهای قوی فرهنگی هم با لرها و هم با کردها نشان می‌دهند.

برخی منابع لکی را در پیوستار تدریجی فارسی-لری-گورانی در میان لری و گورانی قرار داده ولی همانندی‌های آن بیشتر به سمت لری می‌دانند. برخی زبان‌شناسان هم لکی را کاملاً در دستهٔ لری طبقه‌بندی کرده‌اند.

زین‌العابدین شیروانی نویسنده کتاب تاریخی بستان‌السیاحه در سدهٔ نوزدهم، لک‌ها به عنوان یکی از ایل‌های لر می‌نامد. در دوران معاصر نیز ح. ایزدپناه نویسنده فرهنگ لکی، کرد دانستن لک‌ها را یک «سوءتفاهم» و ناشی از استفاده واژه کرد از قدیم در معنی مردمان کوچ‌نشین ایرانی‌تبار در سراسر منطقه می‌داند.

در لرستان جایگزینی زبانی به سوی لری در میان گویشوران لکی در جریان است و گویشوران لری نیز به نوبه خود گرایش به استفاده بیشتر از فارسی معیار دارند.

== محل زندگی گویشوران ==

حوزه گسترش گویش لکی عبارت است از:

۱- بخش چغلوندی یا هرو در شرق.

۲- شهرستان سلسله یا الشتر در شمال شرقی.

۳- شهرستان دلفان یا نورآباد لرستان در شمال غربی.

۴- بخش کونانی در شهرستان کوهدشت در جنوب با طایفه‌هایی همچون اتیوند، اولادقباد، آزادبخت، گراوند و شاهیون و بخش رومشگان در جنوب کوهدشت با طوایف امرایی، پادروند.

۵- شرق استان‌های کرمانشاه و ایلام مانند شهرهای هرسین، دینور و دره شهر.

۶- بخش‌هایی دیگر از طوایف لک در کردستان عراق، کرکوک و خانقین سکونت دارند. در کردستان عراق تعداد گویشوران لک بیشتر از ایران است.

۷- گروههای زیادی از لکها در طول تاریخ از مناطق خود کوچانده و تبعید شده اند از جمله گروهی که ساکن شمال ایران هستند و به کردهای تبعیدی معروفند و گروهی دیگر که توسط عثمانیها به اطراف آنکارا(شهر هایمانا یا هیمنا) کوچانده شدند به لکهای “شیخ بزینی” یا کردهای هیمنه ای معروفند که هنوز فرهنگ و هویت خود را کمابیش حفظ کرده اند.

معمولاً لک‌های کنگاور، صحنه، هرسین، کاکاوند، دلفان و لک‌های جنوب (نورآباد، کوهدشت) کرد دانسته می‌شوند.

در تاریخ‌های گذشتگان از جمله تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی از شانزده ولایت به عنوان کردستان یاد شده‌است. حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری نخستین کسی بود که اسم کردستان و شانزده ولایت آن را آورده‌است:

کردستان و آن شانزده ولایت است و حدودش به ولایات عرب و خوزستان و عراق عجم و اذربایجان و دیاربکر پیوسته‌است. آلانی، الیشتر، بهار، خفتیان، دربند، تاج خاتون، دربند رنگی، دزبیل، دینور، سلطان اباد، چمچمال، شهر زور, کرمانشاه (قرمیسین) هرسین، وسطام.

در اسناد تاریخی قرن شانزده میلادی نیز طوایف لک را بخشی از طوایف کرد میدانند نظیر کتاب شرفنامه شرف‌خان بدلیسی که به فارسی نوشته شده‌است.

بخش‌هایی دیگر از مردم قوم لک در کرکوک و خانقین عراق سکونت دارند. در عراق تعداد گویشوران لک را بیشتر از ایران حدس زده‌اند.

طوایف استان لرستان خود سه بخش اصلی هستند، لر بختیاری، لر بالا گریوه‌ای یا خرم آبادی، و لک. لک‌ها را پشتکوهی نیز میخوانند که ساکن بخش‌های شمالی لرستان هستند.

با این حال دکتر پرویز ناتل خانلری زبان لری و بختیاری را همخانواده با کردی میداند.. در کوهستان بختیاری و قسمتی از مغرب استان فارس ایلهای بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویشهایی سخن میگویند که با کردی خویشاوندی دارد، اما با هیچیک از شعبه‌های آن درست یکسان نیست، و میان خود آنها نیز ویژگیها و دگرگونیهایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فواصل آنها مشخص نشده‌است. اما معمول چنین است که همه گویشهای بختیاری و لری را جزو یک گروه بشمارند..

== مذهب ==

بیشتر لک‌های ایران مسلمان و شیعه هستند و تعدادی هم پیرو آیین یارسان هستند.

== ادبیات ==

از ویژگی‌های لکی، داشتن فرهنگ غنی مکتوب است. برخی آثار سرایندگان لک در تذکره به همت مرحوم اسفندیارخان غضنفری تحت عنوان «گلزار ادب لرستان» گردآوری شده‌است. شاعران برجسته‌ای از حوزه کولیوند (الشتر) مانند ملا پریشان، ملا منوچهر و ملا حف‌علی و اخیرا رضا حسنوند و عزیز بیرانوند(خم گرین) شعرهایی به این زبان سروده‌اند.{مدرک}

از دیگر آثار مکتوب می‌توان به سروده‌های اهل حق نظیر: کلام خان الماس، نامه سرانجام، هفتوانه پهلویانه عسگری عالم و خم گرین عزیز بیرانوند اشاره کرد. دیگر اثر مشهور شاهنامه لکی است که اخیرا انتشارات اساطیر آن را منتشر کرده‌است.{مدرک}

== آواها ==

لکی چون لهجه ای از زبان کردی محسوب می شود بنابرین شکل نوشتاری آن از رسم الخط زبان کردی تبعیت می کند:

* ا( مثل اردک) از لری وارد لکی شده است و برخی از لک‌ها این آوا را ندارند (لرها معمولاً “آ” را به “و” تبدیل می کنند).

== دستور==

===ضمایر شخصی: ===

* ضمیر انعکاسی در لکی “وژ” است.

===ضمایر اشاره: ===

===حالت مجهولی:===

* پسوند مجهول ساز در لکی “-رێا” است.

=== افعال: ===

* حال ساده فعل “خوردن”:

مثال: ئاوه مه هوارد.(آب خوردم)

* ماضی ساده فعل “خوردن”:

مثال: ئاوت هووارد.(آب خوردی)

* ماضی استمراری فعل “خوردن”:

مثال: ئاوانه مه هووارد.(آب می خوردند)

* ماضی نقلی فعل “خوردن”:

مثال: ئاومان هوواردێه.(آب خورده ایم)

* ماضی بعید فعل “خوردن”:

مثال: ئاوتان هوواردوی.(آب خورده بودید)

=== ویژگی‌های دستوری: ===

* در گویش لکی مانند سورانی و کورمانجی ویژگی ارگاتیو مشاهده می شود:

* اضافه کردن فتحه, “ه”، قبل از فعل در زمان‌های استمراری :

==واژگان:==

ساختار و واژگان در تقسیم بندی زبان‌ها نقش مهمی ایفا می کنند. در زیر تعدادی از واژگان فارسی رایج به همراه معادل‌های آنها در برخی گویش‌ها و زبانهای رایج در غرب کشور آورده شده است.

==افعال و ترکیبات:==

== رنگ‌ها در لکی ==

== گاهشماری به لکی ==

===مقایسه لکی با برخی گویش‌های کردی:===

== جستارهای وابسته ==

* گویش چهاردولی
* زبان کردی
* گویش‌های جنوبی کردی

== پانویس ==

{پانویس}

== پیوند به بیرون ==

* نمودار درختی زبان لکی در اتنولوگ