زبان پشتو

پَشتو {به پشتو|پښتو} (که بصورت های پُشتو،پَختو و پُختو نیز تلفظ می شود) نام یکی از دو زبان رسمی در افغانستان و از شاخهٔ ایرانی شمال شرقی است. گویشوران آن قوم پشتون می‌باشند و در افغانستان و پاکستان زندگی می‌کنند.

زبان پشتو در نواحی جنوبی و شرقی کشور افغانستان و قسمت شمال غربی پاکستان متداول است. گروهی از پشتو زبانان در بلوچستان و معدودی در چیترال و کشمیر می‎زیند. برخی نیز در کنار مرزهای ایران و افغانستان سکونت دارند.

هر چند زبانهای فارسی و عربی در این زبان نفوذ یافته، پشتو بسیاری از خصوصیات اصیل زبانهای ایرانی را حفظ کرده و خود لهجه‌های مختلف دارد مانند وزیری، آفریدی، پیشاوری، قندهاری، غلزه‌ای، بنوچی و غیره.

در قانون اساسی جدید افغانستان هر دو زبان رایج آن کشور، یعنی فارسی دری و پشتو به عنوان زبان‌های رسمی ملی پذیرفته شده‌است.

== الفبای پشتو ==

در پشتو چهل و چهار حرف موجود است.

== واج‌شناسی ==

زبان پشتو چه از نظر واج‌شناسی و چه از نظر ساختمان دستوری با دیگر زبان‌های ایرانی تفاوت‌هایی دارد. این زبان رابه دو گروه غربی (یا جنوب غربی) و شرقی (شمال شرقی) تقسیم می‌کنند. گویش مهم گروه غربی، گویش قندهاری است و در گروه شرقی گویش پیشاوری اهمیت دارد. اختلاف میان این دو گروه، هم در چگونگی ادای واکه‌ها و هم در برخی نکته‌های دستوری است. از جمله نام یا عنوان زبان که در قندهاری «پشتو» و در پیشاوری «پختو» تلفظ می‌شود.

== پیشینهٔ نام ==

پشتو ظاهراً از لفظ پشتون یا پختون آمده‌است که نام قبیله‌ای از نژاد آریایی است. این زبان اصلاً جزء زبان‌های هندواروپائی است و با زبان‌های قدیم آریائی مانند سانسکریت و زند قرابت مستقیم دارد. این زبان منسوب به قوم پشتون است. لفظ پشتون در ریگ‌ودا پکهت (Paktas) آمده‌است. هرودوت مورخ یونانی آنرا پکتیس و پکتویس و سرزمین آن‌ها را پکتیکا ذکر کرده (در پشتو این نام پشتونخوا و Pashtunkhaw آمده‌است.) بطلمیوس هم آنرا پکتین نوشته‌است. بنابراین نام پشتو از همان پکهت – پکتویس – پکتین ساخته شده و پشتو و پختو تلفظ می‌شود.

== آثار ادبی زبان پشتو ==

آثار ادبی پیش از اسلام به این زبان بدست نیامده؛ ولی بعد از قرن اول هجری اشعار و منظوماتی موجود است که بر حیات ادبی این زبان در اوایل اسلام دلالت می‌کند. کتاب پته خزانه (گنجینهٔ پنهان) که به‌سال ۱۱۴۲ ه‍. ق. ۱۷۲۹ م. در قندهار نوشته شده به استناد کتاب‌های قدیمی پشتو برخی از منظومات و اشعار پشتو را که به قرن دوم هجری تعلق دارد نقل کرده‌است. البته اصالت این کتاب از سوی پژوهشگران در افغانستان و پاکستان رد شده است. عبدالحی حبیببی پژوهشگر افغان مدعی می‌شود که آن کتاب در ۱۳۲۲ بدستش افتاده است، اما بیشتر پشتوشناسان و مورخین نظریهٔ وی را رد نموده اند و آن را از جعلیات آقای عبدالحی حبیبی می‌دانند.

در طی قرون متمادی، پشتو تنها در گفتار به‌کار می‌رفته و آثار ادبی به این زبان بسیار اندک بوده‌است. تنها از سی چهل سال پیش بود که دولت افغانستان پشتو را زبان رسمی کشور قرار داد و از آن پس روزنامه، کتاب و آثار ادبی به این زبان پدید آمد و تدریس آن در آموزشگاه‌ها معمول شد.

قدیمی‌ترین شاعر پشتو که یک منظومهٔ حماسی، او را مؤلف کتاب پته خزانه به استناد تاریخ سوری نامیده امیر کرور (Krur) پسر امیر پولاد سوری است که به‌سال ۱۳۹ ه‍. ق./ ۷۵۶ م. در مندش غور امیر بود. اصالت این کتاب مورد تأیید حلقه‌های اکادمیک قرار ندارد. نویسندگانی در پیشاور پاکستان و افغانستان این کتاب را زیر سوال برده‌اند و در آن مواردی یافته اندکه حدس و گمان مبنی بر جعلی بودن «گنجینهٔ پنهان» رانزدیک به یقین می‌کند. از جمله در ذکر روزهای هفته و ماه‌ها. نویسندگان کتاب، از جمله عبدالحی حبیبی مرحوم گمان نمی‌کردند تقویمی به وجودبیاید که بتواند روزها و تاریخ‌های هزار سال پیش و هزار سال بعد را معین کند. اما امروز چنین تقویم‌هایی وجوددارند که بر اساس می‌توان جعل بودن این کتاب را ثابت کرد. مثلاً نویسنده کتاب می‌گوید: روز دوشنبه ۱۶ ربیع الاول فلان سال. وقتی به تقویم همانسال نگاه کنید، ۱۶ ربیع الاول سال مورد نظر نه دوشنبه که پنجشنبه است.

از شاعران دیگر پشتو می‌توان به خوشحال‌خان ختک (۱۶۱۳-۱۶۹۴)٬ عبدالرحمن بابا متولد به‌سال ۱۰۴۲ ه‍. ق./ ۱۶۳۲ م.٬ حمید مهمند متوفی در حدود سال ۱۶۹۰ م. و پیرمحمد کاکر متوفی در حدود سال ۱۷۷۰ م. اشاره کرد.

زبان پشتو پس از طی یک دورهٔ طولانی که نزد تحصیل‌کردگان در محاق بود در نیمهٔ اول سدهٔ بیستم بیشتر در میان ملت افغان متداول و رایج شده و ادبیاتی پدید آورده‌است.

== سیاست احیای زبان پشتو ==

در دورهٔ محمد ظاهرشاه و پس از تدوین قانون اساسی در ۱۳۴۳ خورشیدی، رجال سیاسی پشتون به سرپرستی رِشتِین کوشیدند تا زبان پشتو را به عنوان یگانه زبان رسمی کشور در متن قانون اساسی به تصویب رسانند، اما اعتراض جدی مردم از یک‌سو، و دفاع نمایندگان فارسی‌زبان قانون‌گذار از دیگرسو، از این امر جلوگیری کرد. سرانجام، پشتونها پذیرفتند که رسمیت زبان‌های فارسی دری و پشتو را در قانون اساسی بگنجانند. بدین‌ترتیب، افغانستان کشوری دو زبانه شد و امکانات محدود مربوط به زمینه‌های آموزش و پرورش و نیز قابلیتهای مطبوعاتی و استعدادهای فرهنگی به دو نیم گردید. نیمهٔ نخست و سنگین‌تر آن به رشد زبان و ادب پشتو اختصاص یافت و نیمهٔ واپسین و سبک‌تر آن در راه ادامهٔ حیات زبان و ادب فارسی دری صرف شد.

از این پس، در حقیقت قابلیتها و استعدادهای محدود اقتصادی، ادبی و فرهنگی کشور، صرف طرح و عرضهٔ مفهومی واحد با دو صورت زبانی گردید و نتیجهٔ آن رخداد این شد که از یک سوی، ادب فارسی دری سیر طبیعی و معمولی خود را از دست داد و از دیگر سوی، پاره‌ای از استعدادهای واژگانی فارسی در افغانستان مختل گردید و از قوه به فعل نرسید و واژه‌های پشتو بر آن تحمیل شد و وجه زیبای شناختی آن مخدوش و مغشوش گردید.

== جستارهای وابسته ==

* ادبیات پشتو
* قبایل پشتو

== منابع ==

* فرهنگ جهانگیری
* مقالهٔ عبدالحی حبیبی در سالنامهٔ کابل سال ۱۳۲۵ – ۱۳۲۶ ه‍. ش. ص ۲۴۸ به‌بعد.

== پیوند به بیرون ==