تربت جام
تُربَت جام یا جام مرکز شهرستان تربت جام و یکی از شهرهای کهن خراسان بزرگ است که اکنون در استان خراسان رضوی واقع شده‌است.نام کنونی شهر از تربت شیخ احمد جام برگرفته شده‌است.در طول تاریخ ناحیه کنونی شهرستان تربت جام و مرکز آن با نام بوزجان و جام نیز شناخته می‌شده‌است.
زبان اکثر مردم شهر فارسی است.بیشتر مردم این شهر مسلمان و پیرو مذهب اهل سنت و اقلیتی شیعه جعفری هستند. تربت جام در سال ۱۳۸۵، ۸۶٫۲۴۰ نفر جمعیت داشته است. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌های فریمان، مشهد و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق به افغانستان محدود است.مسیر مشهد – دوغارون از شهرتربت‌جام می‌گذرد که یکی از مسیرهای ارتباطی مهم از ایران به افغانستان می‌باشد.اقوام مختلفی در تربت‌جام زندگی می‌کنند که ترکمن‌ها، اعراب، بلوچ‌ها و فارس‌ها از مهمترین آنها هستند.
تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌های گوناگونی چون بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت جام خوانده شده‌است. شهری باستانی به نام بوزگان از سده ۳ پ. م تا سده ۲ هـ . ق، در کنار شهر کنونی وجود داشته که ظاهراً در اثر زلزله از بین رفته‌است. شهر کنونی از حدود سده ۳ هـ . ق، ایجاد و اندک اندک گسترش یافته‌است. این شهر پس از باز سازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچکان» نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان) گردیده‌است.
تربت جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳-۴ هـ . ق، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴- ۵۳۶ هـ . ق) یعنی سده‌های ۵ و ۶ ه. ق، شکوفا شده‌است. تربت جام در سده‌های ۷ و ۸ هـ . ق، هم زمان با یورش مغول‌ها و تیمور لنگ آسیب زیادی دید. تربت جام در دوران حکومت سلسله صفویه به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بوده‌است. اما در اواخر این دوران و در زمان شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵- ۱۱۳۵ هـ . ق) اوزبک‌ها و افغان‌ها به مرزهای شرقی ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی کردند. سرانجام سرداری از شرق ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان‌ها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ هـ . ق، پادشاه ایران شد. در زمان نادرشاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای شرقی آن، از یورش اوزبک‌ها، افغان‌ها و ترکمن‌ها در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ . ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو اوزبک‌ها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر شاه و حکومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ . ق، بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ . ق، ادامه یافت. کریم خان زند، که در شیراز بر ایران حکومت می‌کرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در ۱۲۱۰ هـ . ق گشود. فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲- ۱۲۵۰ هـ . ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمن‌ها که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجاریه کمک کرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمان‌ها آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ . ق) شدت یافت و یکی از شوم‌ترین دوران‌های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان شرقی، پدید آورد.
استان تاریخی جام یا زام در شرق ولایت زاوه و شمال شرقی قهستان نزدیک به رودخانه هرات قرار داشت است که کرسی آن در سده چهارم شهر بوژگان بود. بوژگان شهری بزرگ و دارای صد و هشتاد دهکده بود. ایرانیان آن را بوژگان می‌گفتند و در زمانهای گذشته آن را پوچکان نیز می‌نوشتند.
درباره جام حمدالله مستوفی در سده هشتم گوید:{نقل‌قول|غریب دویست پاره از توابع آنجاست. باغستان بسیار و میوه بیشمار دارد و آب شهر و ولایت مجموع از قنوات است و از مزار اکابر تربت ژنده‌پیل احمد جام آنجاست و در آنجا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء الدین محمد ساخته و دیگر مزارات متبرکه بسیار است.}
ابن بطوطه گوید{نقل‌قول|معرفترین اولیاء آن شهر ولی زاهد شهاب الدین احمد جامی است که اولاد و احفاد وی در حول و حوش آنجا دارای ضیاع و عقار هستند. احمد جامی آنچنان شهرت داشت که در پایان سده هشتم امیر تیمور قبر وی را زیارت نمود. امروز آن شهر که هنوز آبادی و رونق خود را از کف نداده معروف است به شیخ جام.}
== هنرها و فرهنگ ==
=== موسیقی ===
موسیقی تربت‌جام قدمت و پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ ایران دارد.دوتار مهمترین و شایع‌ترین ساز در میان مردم تربت‌جام است که آن را به مهارت تمام می‌نوازند. از مشهور ترین مقامهای موسیقی تربت‌جام می توان به این موارد اشاره کرد: مقام الله، نوایی، اشترخجو ، سبز پری ، کبک زری، سرحدی و جمشیدی . از دوتار نوازان برجسته تربت‌جام می‌توان به غلامعلی پورعطایی، حسین سمندری، عبداله سرور احمدی، ذوالفقار علی عسکریان اشاره کرد. استاد نورمحمد درپور یکی از خوانندگان مشهور موسیقی تربت‌جام است.
=== رقص محلی ===
رقص‌های محلی زیادی فرهنگ مردم تربت‌جام وجود دارد، اما سه نوع رایج تر است:
* رقص هتن یا هتم: به معنی کرانه‌های کوه یا شیربیشه و نوعی سماع عارفانه است. که در آن افراد دایره‌ای درست می‌کنند و در حال گردش پاهای خود را به زمین می‌کوبند.به تدریج به رقص خود سرعت می‌دهند و در حال چرخیدن دست‌های خود را به هم می‌کوبند و دایره را کوچک‌تر می‌کنند.
* هپل بازی: این رقص به این صورت انجام می‌شود که یک نفر در درون دایره به انجام حرکاتی مشغول می‌شود و بقیه نیز از او تبعیت می‌کنند.
* چوب بازی:این رقص شاید نمونه‌ای از شمشیربازی‌های ایران باستان باشد و در آن دونفر به صورت دایره‌ای میچرخند و دو چوب در دست دارند و نفر اول چوب‌های خود را به چوب‌های نفر دوم می‌زند و هر که چوبش شکسته شود، از دایره بیرون می‌رود.از چوب‌بازان و هنرمندان رقص محلی تربت‌جام می‌توان به فاروق کیانی اشاره کرد.
=== صنایع دستی ===
صنایع دستی شهرستان تربت جام را قالی‌بافی و قالیچه‌بافی، کرباس‌بافی، پلاس‌بافی، جوال و خورجین بافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل می‌دهد. از روزگار کهن صنعت فرش بافی در این شهرستان رواج داشته‌است و جنبه صادراتی دارد. دار قالی‌ها معمولاً در خانه‌ها برپا می‌شود و کارگاه‌های قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند. قالی‌ها با طرح قالی مشهد در رنگ‌های لاکی، قرمز دانه و قهوه‌ای نیز به بازار عرضه می‌شود. آرامگاه شیخ جام، پل خاتون، تپه جهانگیر آباد، تپه سراب، تپه شور قلعه، تپه صدر آباد، تپه طلایی، تپه قشه توت، تپه گرماب، تپه گلارچه، تپه گنج آباد، خواجه حسام، قلعه استای، قلعه زور آباد، قلعه فیض آباد، قلعه گبری، قلعه گوش لاغر، قنقر، کاریز دیوان، گلار صارم و مسجد خواجه عزیزالله مکان‌های دیدنی و تاریخی این منطقه را تشکیل می‌دهند.
== ره‌آورد ==
خربزه معروف‌ترین سوغات و ارمغان تربت‌جام است.{پیوند مرده}{پیوند مرده}
== افراد مشهور ==
* شیخ احمد جامی – عارف و صوفی نامی مشهور به شیخ الاسلام و ژنده پیل
* شیخ شهاب الدین جامی فرزند شیخ احمد جامی مشهور به حجت الاسلام
* عبدالرحمن جامی – عارف و شاعر مشهور قرن نهم و صاحب مثنوی‌های هفت اورنگ و کتاب‌های بهارستان و نفحات الانس
* بوسهل زوزنی وزیر و مشاور سلطان محمود غرنوی و مسعود غزنوی و از شخصیت‌های اصلی حاضر در کتاب تاریخ بیهقی
* ابوجعفر زامی شاعر و ادیب عهد سامانیان و دربار نوح بن منصور سامانی هم عصر ابن سینا{مدرک}
* پوربهای جامی – شاعر و عارف قرن هفتم
* ابوعبدالله حسین زوزنی ادیب و نحوی مشهور قرن پنجم و از بزرگان عرصه صرف و نحو و لغت عربی و صاحب کتاب المصادر{مدرک}
* شاهزاده قاسم انوار – عارف
* ابوالوفای بوزجانی – ریاضی‌دان و منجم قرن چهارم هجری و عضو ارشد رصدخانه بغداد در دوره آل بویه و از پیشروان هندسه کروی و نجوم کروی
* هادی قابل اندیشمند دینی، فعال سیاسی و و نماینده سابق مجلس و عضو جبهه مشارکت ایران اسلامی
* احمد قابل نظریه پرداز و روشنفکر مشهور دینی و صاحب نظریات نوین در باب فقه شیعه و از مهمترین شاگردان آیت الله حسینعلی منتظری
* شیخ ابوذر بوزجانی زاهد و صوفی عصر محمود غزنوی و هم عصر فردوسی و از پیشگامان شعر عرفانی
* امیر تیمور کلالی رییس ایل تیموری و از شخصیت‌های سیاسی اواسط دوره پهلوی تا ملی شدن صنعت نفت
* دکتر منوچهر کلالی دبیرکل حزب ایران نوین و از سیاستمداران بانفوذ ایرانی دوران محمدرضا شاه پهلوی و وزیر مشاور دولت امیرعباس هویدا
* استاد عبدالله سرور احمدی نوازنده و سازنده بنام دوتار و استاد موسیقی مقامی خراسان.
* استاد غلامعلی پور عطایی نوازنده مشهور دوتار در محافل داخلی و بین‌المللی.
* شهره سلطانی بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون.{مدرک}
* میترا حجار ستاره مشهور سینما و تلویزیون.{مدرک}
* محسن نامجو – خواننده و آهنگ ساز مشهور ایرانی در سبک‌های موسیقی سنتی، راک و بلوز و موسیقی تلفیقی
* سید محسن حسینی- آرشیتکت http://www.scriptecture.com
== گردشگری ==
=== آثار تاریخی و تفریحی ===
مجموعه مزار و موزه شیخ احمد جام همراه با معماری بسیار زیبا و دیدنی که در درون شهر قرار گرفته است از مهمترین بناهای دیدنی شهر است. همچنین از آرامگاه شاهزاده قاسم انوار در لنگر یکی از روستاهای نزدیک تربت جام نیز می‌توان نام برد. علاوه بر این در اطراف تربت جام روستاهای با مناظر طبیعی و خوش آب و هوا وجود دارند که از جمله آنها می‌توان از رونج، ابدال آباد و بزد نام برد.
== موقعیت جغرافیایی ==
== منابع ==
«لسترنج، سرزمینهای خلافت شرقی ص ۳۸۲ س۱ تا ۱۲». بزرگترین کارخانه سیمان غرب آسیا در کنار باغ‌های روستای ابدال آباد قرار دارد
== جستارهای وابسته ==
* آثار تاریخی شهرستان تربت جام
== پیوند به بیرون ==
* سایت تربت جام
* بانک اطلاعاتی مشاغل تربت جام
* وب‌گاه غلام‌رضا اسداللهی – نماینده مردم تربت جام در مجلس شورای اسلامی
* وب‌گاه مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام
درباره نویسنده
