بخارا

بُخارا، با جمعیتی بالغ بر ۲۳۷٫۹۰۰ نفر (برآورد تخمینی سال ۱۳۷۸)، پنجمین شهر بزرگ ازبکستان، و مرکز استان بخارا است. شهر بخارا در جلگهٔ واقع در مسیر سفلای رود زرافشان و کنار کانال شاهرود (شهر رود) واقع است‌.

بخارا (همراه با سمرقند) یکی از دو شهر عمدهٔ تاجیک‌نشین و فارسی‌زبان است. اکثریت مردم بخارا تا امروز نیز به زبان فارسی با گویش ویژه آسیای مرکزی که امروزه به زبان فارسی تاجیکی معروف شده حرف می‌زنند که برخی منابع میزان فارسی‌زبانان این شهر را ۹۰٪ هم ذکر کرده‌اند. تعدادی هم ازبک و یهودی در بخارا زندگی می‌کنند.{مدرک}

پنبه و آلو از مهم‌ترین محصولات کشاورزی بخارا به شمار می‌آیند، چنانکه آلوی بخارا در ایران به طور کامل شناخته شده است.

== پیشینه نام ==

دربارهٔ نام بخارا نظرها متفاوت است‌. بعضی برآنند که بخارا به معنای پرستشگاه است که در زبان سنسکریت به صورت «ویهارا» آمده است‌. جوینی بخارا را مجمع بزرگان هردین نامیده و بخارا را مشتق از «بخار» دانسته است‌. بعقیدهٔ وی این واژه به واژهٔ بت‌پرستان اویغور و ختای نزدیک است که معابد ایشان را بخار گویند و در زمان گذشته نام شهر بُمْجِکَث بوده است . به گفتهٔ فرای‌: شهری به نام بُخار در ایالت بیهار هند وجود داشت که ریشهٔ هر دو نام را ویهارا گفته‌اند که بر معابد بودایی اطلاق می‌شود. احتمال دیگر آن است که نام بخارا مشتق از بخارک سغدی باشد.

چینیان از سدهٔ پنجم آن را «نومی» نوشته‌اند که با نام نومیجکت مشهور در عهد اسلامی مطابقت دارد. بخارا که نام چینی آن را «بوخو» نوشته‌اند نخستین‌بار به احتمال در نوشتهٔ هسیوآن تسانگ جهانگرد بودایی چینی که در ۶۲۹ م از بخارا دیدن کرده، آمده‌است‌.

مقدسی بنابر قولی ریشهٔ نام بخارا را «کوه خوران‌» نوشته که گویا «ه» و «و» را برای تخفیف انداخته‌اند که «کخارا» شد. سپس «ک‌» را به «ب‌» بدل کردند تا ریشه‌اش از مردم پنهان ماند.

بر سکه‌های مسین بخارا این نام به صورت «پوخار» آمده است‌. «رویداد نامهٔ مسیحی سغدی‌» عنوان فارسی «خواتو» را درمورد بخارا به کار برده که به معنای خدا و بزرگ است و حالت جمع آن در متون بودایی به صورت «گودائوته‌» (= قوقائوته‌) آمده است‌. عنوان فرمانروایان بخارا، بخار خدات (سغدی : بوکارکودات‌) بود، که بخار خدات را متأثر از زبان عربی، و اصل آن را بخار خدا دانسته است‌). عنوان سغدی «گَوْ» (= قو) از قدیم‌ترین عنوانهای آسیای مرکزی است که پیش از سدهٔ چهارم بر سکه‌های ضرب شده در بخارا دیده شده است‌. بر سکه‌های مسین بخارا نخست واژهٔ «پوخار» و در سمت چپ آن عنوان «گَو» ضرب شده است واژهٔ پوخار را می‌توان برآمده از واژهٔ سغدی «فوخار» به معنای نیکبخت دانست‌. گرشویچ و هنینگ آن را صورتی از واژهٔ «فرخ‌» در پارسی میانه دانسته‌اند. در متنهای سغدی مسیحی «فوخار» به معنای فرخ صورت دیگری از واژهٔ یاد شده در پارسی میانه است.

== تاریخچه ==

آگاهی دربارهٔ بخارا به روزگار پیش از اسلام اندک است‌. در عهد باستان، ایرانیان در اطراف رود زرافشان جایگاه‌ها و شهرهایی داشتند. داستان بنای بخارا با افسانه آمیخته است‌. در بعضی نوشته‌های کهن بخارا دیه و جایگاه پادشاهان بوده که گویا افراسیاب آن را بنا کرده است‌. پس از آن، به صورت شهر درآمد و پادشاهان در فصل زمستان بدین شهر می‌آمدند. مغان گفته‌اند که در بخارا آتشکده‌ای برپا بود و گویا گور افراسیاب به دروازهٔ معبد بر در شهر بخارا بوده است‌.

وجود اشیائی از عصر مفرغ، نشانه‌ای بر وجود زیستگاههایی در بخارا طی هزارهٔ دوم پیش از میلاد است‌. نام واحهٔ بخارا در کتیبهٔ داریوش در بیستون، «تاریخ‌» هرودت و نیز در اوستا نیامده است‌. می‌توان چنین تصور کرد که بخارا در در روزگار هخامنشیان جزو ساتراپ‌نشین سغدیانا (سغد) بوده است‌. در سال ۳۳۰ ق.م. در تصرف اسکندر مقدونی درآمد. بعد جزء دولت یونانی باختری گردید. در سدهٔ ششم م. ترک‌ها آن را متصرف شدند و در سدهٔ هفتم چینی‌ها. در سال ۷۰۵ م. اعراب آن را تصرف کردند و تا سدهٔ نهم در تصرف خلفای اموی و عباسی بود.

بخارا از بزرگ‌ترین شهرهای ماوراءالنهر و یکی از کانون‌های دانش و ادب ایران پس از اسلام است. در ۱۰۰۰ م. در تصرف سامانیان درآمد و پایتخت سامانیان بود. در ۱۰۲۷ سلجوقیان آن را تصرف نمودند. در ۱۲۱۹ توسط چنگیز فتح و ویران شد و در ۱۳۸۳ در تصرف تیمور لنگ درآمد. بعد در ۱۵۰۵ در تصرف ازبکان (شیبانیان) و بالاخره در ۱۶۰۰ م. در تصرف استراخان و جانشینان او که نیز از نژاد ازبک‌اند درآمد و باز بتصرف ایران درآمد و در دوران قاجار روسها بتصرف آن دست زدند. پس از آن اگرچه در تصرف خانات بخارا بود ولی در حقیقت جزیی از خاک روسیه محسوب می‌گردید.

در سالهای ۱۹۲۴ میلادی بخارا و سمرقند با سیاست‌های شوروی پیشین از تاجیکستان جدا گشته و به ازبکستان پیوست. دولت ازبکستان با سیاست فارسی‌ستیزی خود همچنان محدودیت‌های آموزشی و رسانه‌ای سختی بر ضد زبان فارسی پیاده کرده‌است.

نخستسین روزنامهٔ فارسی آسیای میانه با نام بخارای شریف در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در بخارا منتشر شد. دیگر روزنامه‌های نخستین بخارا که به فارسی تاجیکی بود، سمرقند، آیینه، صدای فرغانه و صدای ترکستان بودند. همچنین در ابتدای قرن بیستم، در قلمرو بخارا به دنبال تلاشهای معارف پروران، نهضت تجددگرایان ظهور کرد که با نامهای بخاراییان جوان و جدیدها مشهور شد.

== بزرگان و مشاهیر بخارا ==

در سده‌های دوم و سوم هجری (۸ و ۹ میلادی) بغداد بزرگ‌ترین حوزهٔ علمی مسلمانان و تنها مرکز علوم عقلی در محدودهٔ ممالک اسلامی محسوب می‌شد. پس از بغداد حوزه‌های دیگری در جهان اسلام پدید آمدند که ماوراءالنهر یکی از آنها بود و بخارا به صورت یکی از مراکز علمی ماوراءالنهر درآمد. در فهرست زیر، نام برخی از بزرگان و مشاهیر اسلامی که در بخارا زاده شده یا زیسته‌اند آمده‌است:

* ابوعبدالله ابن ابی‌حفص، فقیه بزرگ بخارا
* ابن سینا
* ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی مؤلف کتابهای آیین، المسالک و الممالک و بسیاری کتب دیگر وزیر سامانیان در بخارا بود که ابن فضلان او را شیخ‌العمید نامیده، و در بخارا با او دیدار داشته است‌.
* بلعمی مترجم تاریخ طبری از وزیران دولت سامانی
* رودکی از بزرگان متقدم ادب فارسی
* ابوشکور بلخی از بزرگان متقدم ادب فارسی
* ابوالفتح بستی
* ابوبکر بن احمد بن حامد فقیه
* عبدالعزیز بن احمد بن صالح حلوانی امام حنفیهٔ بخارا
* قاضی عبدالرزاق ترکی
* جوهری زرگر
* عمعق بخارایی
* سوزنی سمرقندی
* حسن بن علی قطان مروزی
* محمد بن جعفر نرشخی
* ابونصر احمد بن محمد نصر قباوی
* محمد بن محمد عوفی
* محمد بن احمد حسینی مورخ اخباری و از اکابر علم حدیث که کتاب القول الجلی فی ترجمهٔ ابن تیمیه
* بخاری از محدثان مشهور
* ابوالطیب محمد بن علی بخاری
* عبدالله بن محمد مُسندی جُعفی
* ابوزکریا عبدالرحیم ابن احمد تمیمی بخاری
* محمد بن احمد بن سلیمان الغنجار بخاری
* احمد بن علی بن عمرو سلیمانی بیکندی
* عبدالرحمان بن محمد بن حمدون
* عزیزالدین نسفی
* سیف‌الدین باخرزی و نواده‌اش ابوالمفاخر باخرزی که در بخارا مدفونند.
* بهاءالدین محمد نقشبندی
* علاء منجم بخاری
* عبدالرحمان مشفقی ملک الشعرا
* محمدبن اسماعیل حافظ بخاری
* حمویه صاحب طواویس‌
* سیفی بخاری

== اماکن و ابنیه تاریخی ==

بخارا شهر و سرزمین موزه‌ها و در واقع موزه‌ای است در فضای باز که آن را مرواریدی بر تارک آسیای مرکزی نامیده‌اند. در فهرست زیر، نام برخی از اماکن و ابنیه تاریخی بخارا آمده‌است:

* ارگ بخارا
* بالاحوض (سده ۱۸ تا ۲۰)
* آرامگاه سامانی (سده‌های ۹ تا ۱۰)
* قبرستان چشمه ایوب (۱۳۸۰ یا ۱۳۸۴-۱۳۸۵)
* مدرسه عبدالله‌خان (۱۵۹۶/۹۸)
* مدرسه مادر خان (۱۵۵۶/۵۷)
* مسجد بلند (سده ۱۶)
* مجموعه گاوکشان (مسجد، مناره، مدرسه) (سده ۱۶)
* خانقاه زین‌الدین‌خواجه (۱۵۵۵)
* مجموعه پای کلان (سده‌های ۱۲ تا ۱۴)
* مجموعه لب حوض (سده‌های ۱۶ تا ۱۷)
* مدرسه کاکل‌داش (۱۵۶۸/۶۹)
* خانقاه نادر دیوانبیگی (۱۶۲۰)
* مدرسه الغ‌بیگ (۱۴۱۷)
* مدرسه عبدالعزیزخان (۱۶۵۲)
* مسجد بالاحوض (۱۷۱۲)
* آرامگاه سیف‌الدین باخرزی (نیمه دوم سده ۱۳ – سده ۱۴)
* آرامگاه بیانقلی‌خان (نیمه دوم سده ۱۴ – ۱۵ یا ۱۶)
* مسجد نمازگاه (سده ۱۲ تا ۱۶)
* خانقاه فیض‌آباد (۱۵۹۸/۹۹)
* مدرسه چهارمنار (۱۸۰۷)
* ستارهٔ ماه خاصه، سرای امیر بخارا (پایان سده ۱۹، آغاز سده ۲۰)
* چهاربکر (محل خاکسپاری خاندن شیخ جُبیره) (۱۵۶۰/۶۳)

==شهرهای خواهرخوانده==

== نگارخانه ==

تصویر:Bukhara chor minor.jpg|مدرسه چهارمنار

تصویر:Prokudin-Gorskii-19.jpg|امیر عالم خان، امیر بخارا در ۱۹۱۱

تصویر:Nadir Madrasah Phoenix.JPG|نقش ققنوس در ورودی مدرسه نادر دیوان بیگی

تصویر:bukhara03.jpg|مدرسه میری عرب

== منابع ==

* تاریخ تحولات فرهنگی بخارا از زبان محمد جان شکوری
* دانشنامه ایران
* دانشنامه ایرانیکا
* تاریخ بخارا
* ناظم الاطباء
* قاموس الاعلام ترکی
* بخش اماکن تاریخی: ویکی‌پدیای ازبکی.

== جُستارهای وابسته ==

* خانات بخارا
* سمرقند
* ازبکستان و زبان فارسی