اسطرلاب

اُسطُرلاب {یونانی|اَسْترُلابُن (ἁστρολάβον)؛ اَسْترُن (ἄστρον)، ستاره + لامبانِئین (λαμβάνω)، گرفتن}، (گونه‌های دیگر: اُسترلاب، اُصطرلاب، سُتُرلاب، سُطُرلاب، صُلاّب)، از ابزارهای قدیم نجوم و طالع‌بینی است. اسطرلاب وسیله بسیار کارآمدی در نجوم رصدی بوده و اکنون بیشتر برای کاربردهای آموزشی بکار می‌رود.

این ابزار برای سنجش ارتفاع، سمت، بعد و میل خورشید و ستارگان، تعیین وقت در ساعات روز و شب، قبله و زمان طلوع و غروب آفتاب و بسیاری کاربردهای دیگر به‌کار می‌رفته‌است.

== نام ==

نام آن را مشتق از کلمه یونانی استرلابوس نوشته‌اند و برخی در معنی آن به غلط «ترازوی ستارگان» را ذکر کرده‌اند. حمزه اصفهانی واژه «اسطرلاب» را معرب ترکیب فارسی «ستاره‌یاب» می‌داند.

== تاریخ ==

بسیاری از منابع تاریخی اختراع اسطرلاب را به هیپارخوس نسبت می‌دهند اما به نظر می‌رسد ایزارهای مشابه با توانایی‌های مختلف در بین ستاره‌شناسان آشور و بابل رایج بوده و نمونه‌های یونانی نتیجه تکمیل این ابزارها بوده‌است. از اسطرلاب‌های یونانی نمونه‌ای در دست نیست.

از قرن نهم میلادی تا قرن نوزدهم اسطرلاب‌های بسیاری در ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام ساخته شد. به گفته‌ای نخستین سازنده اسطرلاب در میان مسلمانان محمد فزاری پسر ابراهیم فزاری بوده‌است. تا چندی پیش احتمال می‌رفت که کهن‌ترین اسطرلابی که تاکنون باقی مانده، در ۳۷۴ق‌/۹۸۴م به دست دو برادر اصفهانی به نامهای احمد و محمد بن ابراهیم در اصفهان ساخته شده باشد. اما ظاهراً کهن‌ترین نمونه شناخته شده که نام سازنده و تاریخ ساخت برآن حک شده‌است اسطرلابی است که به گواهی کتیبه کوفی پشت کرسی آن به دست «بسطلس» در تاریخ ۳۱۵ هجری قمری ساخته شده‌است.{مدرک}

== نوشته‌های قدیمی در مورد اسطرلاب ==

در ایران و جهان اسلام دانشمندان بسیاری رساله‌ها و کتاب‌هایی در باره مبانی نظری و نحوه کار با اسطرلاب نوشته‌اند از جمله:

* العمل بالاسطرلاب، یا صنعه الاسطرلاب و العمل به، از ماشاءالله یهودی‌.
* العمل بالاسطرلاب المسطح، از ابراهیم بن حبیب.
* العمل بالاسطرلاب، از محمد بن موسی خوارزمی‌.
* العمل بالاسطرلاب، از احمد بن عبدالله مروزی
* العمل بالاسطرلاب، از علی بن عیسی منجم.
* برهان صنعه الاسطرلاب، از محمد بن صباح و ابراهیم بن صباح.
* رساله فی عمل الاسطرلاب، از محمد بن موسی بن شاکر.
* رساله فی العمل بالاسطرلاب، از حامد بن علی واسطی‌.
* رساله فی الاسطرلاب، از ابراهیم بن سنان‌.
* العمل بالاسطرلاب، از عبدالرحمان صوفی‌.
* رساله فی صنعه الاسطرلاب و العمل بها، از مسلمه بن احمد مجریطی‌.
* رساله فی عمل الاسطرلاب، از ابوسعید سجزی‌.
* رساله فی الاسطرلاب، از کوشیار گیلانی.
* رساله دوائر السماوات فی الاسطرلاب و رساله فی الاسطرلاب، هر دو از ابونصر منصور بن عراق.
* رساله فی صنعه الاسطرلاب بالطریق الصناعی، از همو.
* مقاله فی منازعه اعمال الاسطرلاب، از همو.
* کتاب فی العمل بالاسطرلاب، از ابن سمح‌.
* العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته و اجزائه، از ابن صفار.
* اختصار علم الاسطرلاب، از ابن مشاط سرقسطی‌.
* رساله فی علم الاسطرلاب، از بیرونی‌.
* استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاسطرلاب، از همو.
* الدرر فی سطح الاکر، از همو.
* معرفهالاسطرلاب معروف به شش فصل، تألیف محمد بن ایوب طبری
* عمل والالقاب، تألیف محمد بن ایوب طبری
* بیست باب در معرفت اسطرلاب، از نصیرالدین طوسی‌.
* رساله در ساختن اسطرلاب، از غیاث‌الدین جمشید کاشانی‌

همچنین در برخی کتاب‌های نجومی در فصل یا فصل‌هایی به اسطرلاب و چگونگی کار با آن پرداخته شده است‌. از این جمله‌اند:

* المدخل الی علم احکام النجوم از ابونصر قمی،
* افراد المقال فی امر الظلال از بیرونی،
* التفهیم لاوائل صناعه التنجیم از همو،
* روضه المنجمین از شهمردان بن ابی الخیر رازی‌
* جامع المبادی‌´ و الغایات فی علم المیقات از ابوعلی مراکشی‌.

درباره انواع ویژه اسطرلاب نیز رساله‌هایی نوشته شده است، از جمله:

* رساله فی الاسطرلاب المسرطن، از ابوسعید سجزی‌.
* الاسطرلاب الزورقی، از همو.
* رساله فی الاسطرلاب السرطانی المجنح، از ابونصر عراق‌.
* رساله فی الاسطرلاب السرطانی المجنح، از محمد بن نصر بن سعید.
* رساله فی عمل الاسطرلاب المسرطن، از ابونصر احمد بن زریر.
* کتاب‌الزیج، از بتانی

اروپائیان در قرن ۱۱ میلادی از راه اندلس اسپانیا و آثار اسلامی اسطرلاب را شناختند.

== اجزای اسطرلاب ==

* حلقه‌
* عروه‌
* کرسی
* اُم
* حجره
* صفایح
* عنکبوتیه
* عِضاده
* محور
* فرس یا اسبک

== کاربردهای اسطرلاب ==

اسطرلاب بیش از ۳۰۰ کاربرد دارد.{مدرک} از کاربردهای زمان اسلامی آن می‌توان به قبله یابی و تعیین ساعات اذان‌ها اشاره کرد. به برخی از کاربردهای نجومی آن در زیر اشاره شده‌است:

* نمایش آسمان در لحظه دلخواه
* محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی در زمان دلخواه
* اندازی گیری فواصل و ارتفاعات با روشهای هندسی و مثلثاتی
* محاسبه مکان اجرام آسمانی در آسمان
* تعیین زمان از طریق مشاهده اجرام آسمانی
* تعیین طول روز و طول شب
* یکی دیگر از کاربردهای اسطرلاب در زمان‌های گذشته طالع بینی بوده‌است.قدیمیان اعتقاد داشتند که صورت فلکی ای که در لحظهٔ تولد هر کس، در حال طلوع است، صورت فلکی طالع آن فرد است. آن‌ها برای هر یک از آن صورت فلکی‌ها خصوصیاتی را در نظر گرفته بودند که همان خصوصیات فرد بودند. اما آن‌ها فقط از صورت فلکی‌های دایره البروجی برای این کار استفاده می‌کردند که این صورت فلکی‌ها در اسطرلاب نشان داده شدند و به کمک اسطرلاب به راحتی می‌توان صورت فلکی طالع هر فرد را، با دانستن موقعیت خورشید در آن لحظه، مشخص کرد.{مدرک}

== جستارهای وابسته ==

== منابع ==

دائرهالمعارف بزرگ اسلامی

== پیوند به بیرون ==

* وب‌گاه جام جمشید اطلاعات و تصویرهای خوب به فارسی غریب.
* وب‌گاه اسطرلاب مختصر و مفید.
* مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی-لندن کهن‌ترین اسطرلاب امضادار
* [http://mahajyotish.org مرجع آسترولوژی هندو و اسلامی(فارسی)