ادبیات پارسی میانه

== مقدمه ==

ادبیات فارسی میانه یا زبان پهلوی در دوره ساسانیان بر روی پی اوستا و آیین ادب زرتشتی شکل گرفت و تا سه قرن پس از اسلام ادامه پیداکرد و ازاینرو عمر این ادبیات را نزدیک به هزارسال برآورد می‌توان کرد.

== نوشته‌های بازمانده از پهلوی ==

در دوران ساسانی کتاب‌های بسیاری به زبان پهلوی نوشته شد که البته بسیاری از آنها در رویدادهای مربوط به جنگ‌های ایران و روم و ایران و اعراب از میان رفت ولی بسیاری از اینها در دوران پس از اسلام مجدداً به الفبای زند باز نویسی شد.این فرایند بازنویسی بدست موبدان و دستوران زرتشتی انجام می‌شد تا از گزند و آسیب مصون بمانند. در همان زمان بسیاری از آن نوشته‌ها بدست ایرانیان نومسلمان به عربی بازگردانده شد تا مجموعه فرهنگی ایران باستان هم وارد اسلام گردد و هم از خاموشی آن جلوگیری شود. این نهضتی بود که بدست ابن مقفع یا همان روزبه دادویه راه افتاد و هم او بسیاری کتاب‌های فارسی میانه مانند ادب الکبیر(آیین نویسندگی) و ادب الصغیر(آیین نامه نگاری) المنطق (ترجمه‌ای از کتاب منطق پهلوی ارسطو) و کلیله و دمنه را ترجمه کرد. حنین ابن اسحاق و ابن خرداذبه و ثعالبی نیز کتابهای دیگری را ترجمه کردند و ازاینرو بسیاری کتب دیگر مانند زیج شهریار و هزارویکشب و گاهنامه و ورزنامه خداینامه و مانند اینها از پارسی میانه پهلوی به عربی ترجمه شد که بدون شک همین باعث غنی شدن و توانمندی نثر عربی گشت. در همین اوان کتاب‌هایی هم به پهلوی نوشته شد که نویسندگان آن باز هم از میان زرتشتیان بودند و آنها را برای دفاع از دین خود و نگاهداری از دین نیاکان تالیف نموده بودند. از این دست کتاب‌ها می‌توان به آثار باارزشی مانند دینکرد و بندهشن و گجستک و ابالیش و همچنین شکندگمانیک ویچار اشاره نمود. همچنین در دوره ساسانی کتابهای اوستا به زبان پهلوی (از اوستایی) ترجمه شد تا همه مردم بتوانند از آن بهره ببرند و آنرا بخوانند .ازاینرو کتاب‌های بسیاری بزبان پهلوی از روزی اوستا نیز نوشته شد و همه اینها باهم بر غنا و ارزش ادبی زبان و ادبیات پهلوی افزود.

== نوشته‌های بازمانده از پهلوی ==

نام چند مورد از کتاب‌های برجسته پارسی میانه که به زبان اصلی بجا مانده و به ما رسیده‌اند، اینها هستند:

* زند اوستا
* زند ویسپرد
* زند وندیداد
* زند یشت
* بُندهش داستان آفرینش با پیش درآمدی طولانی
* کارنامه اردشیر بابکان (سرگذشت اردشیر پسر بابک، بنیادگذار دودمان ساسانی)
* شهرستان‌های ایران
* شگفتی و برجستگی سیستان
* زبور پهلوی ترجمه پهلوی انجیل مسیح
* شاپورگان کتاب مقدس آیین مانوی
* جاماسب نامه سخنان حکیم جاماسب از معاصران زردشت
* دین‌کرد (کردارهای دینی)
* اردویرازنامه (کتاب ویراز درستکار، این کتاب بنیاد کمدی الهی *دانته بوده است)
* دادستان مینوی خرد (حکم‌های روح خردگرایی)
* داروی خرسندی رساله‌ای مذهبی در مورد اهمیت ایمان و توکل
* رازان از سری کتاب‌های مانی
* پندنامه بزرگمهر بختگان
* گزارش شطرنج (وزارشنی چترنگ، در مورد پیدایش شترنج و نرد
* یادگار زریران (حماسه دودمان زریر)
* یادگار بزرگ مهر
* مادیان ماه فروردین روز خرداد سالشماری رویدادهای یک روز ویژه از سال
* اندرز آذرپاد مهراسپندان
* روز هرمزد ماه فروردین
* شایست نشایست
* پیمان نامه زناشویی
* چم کستی
* پرسش ها
* اندرز دستوران به بهدینان
* انجیل زنده از دیگر آثار آیین مانوی
* اندرز کنم بشما کودکان
* نامه تنسر در مورد رویدادهای اواخر
* پتیت خود در مورد زهد و ریاضت کشی
* داتستان دینیک
* درخت آسوری (یک داستان ادبی)
* خسرو و ریدگ (خسرو و خدمتکار)
* ماتیکان گجستک ابالیش
* یوشت فریان و آخت داستان‌های عرفانی آموزشی ایرانی
* نامگ نبیسشنیه (آیین نامه نگاری)
* هیربُدستان (کتاب تفسیر، راهنمای موبدان)
* نیرنگستان (تفسیر اوستا)
* چیدگ اندرزی پریوتکشان (گزیده اندرزهای پیشینیان فرزانه)
* زند بهمن یشت (تفسیر گفتار مربوط به پیشگویی‌ها در اوستا)
* شکند گمانیک ویچار (بیانات شبهه زدا)
* گزیده‌های زادسپرم (شرح فشرده دین زرتشت)

== فهرست دسته‌بندی‌شده ==

این فهرست کاملی است از کتاب‌ها و رساله‌های بجامانده از زبان پارسی میانه (پهلوی). آن دسته از کتاب‌ها که تنها نامشان به دوران ما رسیده و خودشان موجود نیستند، در فهرست زیر قید نشده است.

== پیوند به بیرون ==

* ادبیات و شعر و تاریخ‌نویسی در عصر ساسانی
* ترجمهٔ انگلیسی بسیاری از کتابهای پهلوی